سیرِ واژه گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی

بیش از ۸۰ سال از عمر فرهنگستان زبان و ادب فارسی می گذرد، ‌ فرهنگستانی که اعضای آن مشغول چندین مسأله اساسی در زبان و ادب فارسی از جمله معادل یابی برای واژه های علمی یا عمومی بیگانه در زبان فارسی هستند. البته ناگفته نماند که انتشار واژه‌های مصوب فرهنگستان همواره با واکنش ها، نقد و انتقادهایی همراه بوده است. به طوری که امروزه بخشی از واژه های مصوب جایگاهی در زبان فارسی پیدا نمی کنند و حالتی طنز گونه به خود می گیرند تا جایی که برخی مسوولان به رفتارهای  مردم نسبت به این واژه ها واکنش نشان می دهند. انتشار واژه هایی همچون، موش واره رایانه (موس کامپیوتر)، برگگ (چیپس)، خمیراک (پاستا)، ‌ پیتزا (کش لقمه)، دمابان (فلاکس) و هزاران واژه دیگر که در زبان عامیانه و روزمره مردم هرگز برای خود جایی باز نکرده اند و در نهایت موجب شوخی و لطیفه سازی را برای اقشار جامعه فراهم کرده است. این نوع برخورد طنز آمیز یا کنایه آمیز با واژه های پیشنهادی و مصوب شده فرهنگستان هرگز موضوع تازه ای نبوده و مورد توجه افکار عمومی بوده است به طوری که بسیاری از واژه های دیگر فعالان ادبی معاصر مانند قاسم غنی، محمدعلی جمال زاده، محمد قزوینی و ... که در دوره های نخست و دوم فرهنگستان به تصویب رسیدند نیز دست مایه طنز و شوخی در جامعه شدند.

موضوع یا بحث اصلی این نوشتار سیرِ واژه گزینی و فراز و نشیب آن از ابتدای تشکیل انجمنی برای رسیدگی به وضعیت واژگان نوظهور در رسته ها و دیگر امور در ۱۳۰۳ خورشیدی تا به امروز که سومین دوره از تشکیل رسمی فرهنگستان زبان ادبیات و فارسی می گذرد، است.

انجمنی برای رسیدگی به وضعیت واژگان نوظهور

اهمیت بخشیدن به زبان فارسی برای نخستین بار در زمان برقراری مناسبات تجاری با دیگر کشورها احساس شد به طوری که در ۱۳۰۳ خورشیدی نمایندگان چند وزارتخانه از جمله معارف تصمیم گرفتند تا انجمنی برای رسیدگی به وضعیت واژگان نوظهور تشکیل دهند. این نهاد به منظور غنای زبان و ادب فارسی تشکیلاتی چون انجمن وضع لغات و اصطلاح های علمی را پایه گذاری کرد و به پایگاهی برای فعالیت های پژوهشی دانشجویان تبدیل شد و در طول هشت سال فعالیت از ورود واژه های بی شمار عربی به زبان فارسی جلوگیری کرد و وضع  ۳۰۰واژه همچون فرودگاه، خلبان، هواسنج، هواپیما و ...  از جمله ثمرات این انجمن ادبی در دوره مشروطه بود. این نهاد در ۱۳۱۱ خورشیدی با تشکیلاتی جدید به نام «انجمن وضع لغات و اصطلاحات علمی» به ریاست عیسی صدیق اعلم از نامداران فرهنگی سده اخیر تاریخ فرهنگ ایران و موسس دانشگاه تهران احداث شد و دارالمعلمین عالی جانی تازه یافت و به عنوان مرکزی برای فعالیت دانشجویان معرفی شد. از همین رو اندیشه تشکیل سازمانی رسمی به نام فرهنگستان با هدف نشاندن واژه های فارسی به جای کلمات عربی سبب شد تا در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴ خورشیدی این تصمیم اجرایی و فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی تشکیل شود.

انجمن جدید توانست به راهنمایی استادان چون حسین گل گلاب، محمود حسابی و رضازاده تا ۱۳۱۹ خورشیدی چهارصد واژه جدید پیشنهاد دهد به طوری که شماری از آنها هنوز در کتاب‌های درسی دبیرستانی و دانشگاهی امروزی دیده می‌شوند.  

دوره نخست؛ ‌ نهادی با نام فرهنگستان ایران

انجمن‌های ادبی دوره مشروطه، از نخستین پیشگامان معادل‌سازی برای واژه‌ های بیگانه بوده‌اند که این امر بعدها برنامه اصلی کار فرهنگستان ایران معروف به فرهنگستان نخست شد. وزارت معارف در ۱۳۱۳ انجمن هایی متشکل از کارشناسان فن و آکادمی طب در خصوص معادل سازی در واژگان فارسی برپا کرد که در اساسنامه آن وظایف فرهنگستان و طریقه وضع واژگان تعریف نشده بود. در واقع این روش نوعی الگوبرداری از آکادمی های فرهنگستان دیگر کشورها به شمار می رفت. همین عمل سبب شد تا تشکیل کامل فرهنگستان مدتی به تعویق بیفتد اما سرانجام پس از کشمکش های طولانی در ۱۳۱۴ خورشیدی محمد علی فروغی حکم رسمی ریاست فرهنگستان را دریافت کرد و کار این فرهنگستان به طور رسمی آغاز شد. حسن وثوق، علی اصغر حکمت، اسماعیل مرآت، عیسی صدیق اعلم، حسین سمیعی ادیب‌السلطنه به ترتیب عهده دار مسوولیت ریاست فرهنگستان شدند. همچنین از اعضای وابسته فرهنگستان می‌توان به افرادی چون، محمدعلی جمال‌زاده، فخر ادهم، آرتور ایمانُوئل کریستنسن دانمارکی، آنری ماسه فرانسوی اشاره کرد. از مهم ترین کارهای صورت گرفته در فرهنگستان نخست معادل یابی فارسی برای حدود ۲ هزار واژه بیگانه بود که بسیاری از این واژگان منتخب به مرور زمان در ادبیات فارسی جای گرفتند و معادل بیگانه آنها از زبان فارسی رخت بربستند. همچنین تشکیل انجمن ادبی فرهنگستان به ریاست ملک‌الشعرای بهار و نیز تشکیل کمیسیون های تخصصی زبان شناسی، باستان شناسی، قواعد دستور و زبان، تئاتر،   موسیقی و ترانه‌ها نیز از جمله اقدام های صورت گرفته در آن زمان است. در آن برهه از تاریخ فرهنگستان نخست، بیشترین وقت خود را صرف بازدارندگی کرد به طوری که در بهمن ۱۳۱۵ خورشیدی نظام نامه ای برای بازبینی در اصطلاحات علمی تصویب و در آن  راه و روش و ضوابط معادل‌یابی را تعیین کرد. باید گفت نتایج مصوبات فرهنگستان با استقبال عمومی برخوردار  و همین بهانه ای شد تا این نهاد وظایف خود را به بهترین صورت ممکن انجام دهد.

فرهنگستان زبان ایران

فرهنگستان نخست به دلیل اشغال کشور به دست متفقین در جنگ جهانی دوم به مدت ۹ سال به حالت تعطیلی در آمد. در این برهه از تاریخ بود که خطر در خصوص حضور و هجوم واژه های بیگانه احساس شد و افرادی همچون محمد مقدم‌ پایه‌ گذار گروه‌ های آموزشی زبان‌شناسی‌ درباره آن هشدار دادند و بحث های زیادی درباره لزوم حراست از زبان پرمایه فارسی و پروراندن آن درگرفت و مقدمه ای شد تا زمینه بازگشایی فرهنگستان  فراهم شود.

سرانجام در پنجم مرداد ۱۳۴۷ خورشیدی فرهنگستان زبان ایران‌ (دوم) تشکیل و در این دوره، چهار پژوهشکده واژه‌گزینی، گردآوری واژه‌های فارسی، زبان‌های باستانی و میانه و دستور زبان به یاری وزیر فرهنگ و هنر و دیگر اعضای فرهنگستان بنا شد. واژه‌گزینی‌ که به گزینش معادل‌های فارسی برای واژگان و اصطلاحات بیگانه اختصاص داشت‌ و بررسی و مطالعه درباره زبان‌ها و گویش‌های ایرانی‌ از جمله برنامه های عمده علمی فرهنگستان دوم بود. ذبیح بهروز، محمود حسابی، صادق رضازاده شفق، جمال رضایی، حسین گل‌گلاب، یحیی ماهیار نوابی، محمد مقدم، مصطفی مقربی از اعضای پیوسته فرهنگستان زبان ایران بودند. عمده ترین فعالیت این فرهنگستان در زمینه واژه‌ گزینی بود که تا  ۱۳۵۱ خورشیدی گروه ‌های واژه‌گزینی، در مجموع ۶ هزار و ۶۶۵ واژه فارسی دربرابر واژه‌های بیگانه پیشنهاد کردند. این فرهنگستان در زمینه واژه‌ سازی و واژه‌ گزینی به دلیل اختیار کردن روش سِره‌گرایی افراطی موفق نشد اما درزمینه پژوهش‌های زبانی و چاپ آثار برجسته، اجرای برنامه‌های سودمندی را دستور کار خود قرار داد. با پیروزی انقلاب اسلامی و بنابه تصمیم مسوولان وقت در ۱۳۶۰ خورشیدی فرهنگستان با ادغام ۱۱ مرکز، ‌ به موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی یا همان پژوهشگاه علوم ‌انسانی و مطالعات فرهنگی تبدیل شد و فعالیت خود را در قالب جدیدی آغاز کرد.

احیای فرهنگستان با ترکیب و ساختاری تازه

شورای عالی انقلاب فرهنگی پس از اتمام جنگ تحمیلی در ۱۳۶۸ خورشیدی درصدد احیای فرهنگستان با ترکیب و ساختاری تازه برآمد، ‌ به طوری که فرهنگستان زبان و ادب فارسی یا فرهنگستان سوم در همان سال و با حضور گروهی از برجسته‌ترین استادان تشکیل شد و قانون منع استفاده از واژگان بیگانه در دستور کار فرهنگستان قرار گرفت و فعالیت در این حوزه بسیار پر رنگ شد. در قسمتی از مقدمه اساسنامه این فرهنگستان می خوانیم:  نظر به اینکه زبان فارسی، زبان دوم عالم اسلام و کلید بخش عظیمی از ذخایر ارزشمند علمی و ادبی تمدن اسلامی، و خود از ارکان هویت فرهنگی ملت ایران است، و با توجه به اینکه بنابر اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، زبان مذکور، زبان رسمی و مشترک ملت ایران است، به ‌منظور حفظ سلامت و تقویت و گسترش این زبان و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی و علمی و فنی و رفع تشتّت، اساس ‌نامۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی را بدین شرح تهیه و تصویب کرده ‌است و تمهید مقدمات تأسیس آن را به وزارت فرهنگ و آموزش عالی محول می‌کند. (برگرفته از: فرهنگستان زبان و ادب فارسی).

فرهنگستان ادب و زبان فارسی از چندین گروه تشکیل شده است که عبارتند از؛ گروه دانشنامه زبان و ادب فارسی گروه دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره، دستور، زبان‌های ایرانی، فرهنگ نویسی، ‌زبان و رایانه، گویش شناسی، نشر آثار و گروه واژه گزینی که به موازات این گروه‌های تخصصی، گروه‌های دیگر نیز تحت عنوان نظام اطلاع رسانی و نشر فعالیت دارند.

فرهنگستان سوم زبان و ادب فارسی از ابتدای فعالیتش تاکنون ۲ دوره ریاست حسن حبیبی و چهار دوره ریاست غلامعلی حداد را به خود دیده است و روز به روز بر دامنه فعالیت های خویش نسبت به دوران پیشین می افزاید، ‌ به طوری که این فرهنگستان بنابر به گفته غلامعلی حداد تعداد واژه‌ها و معادل‌های بررسی‌شده تا به امروز برای واژه‌های بیگانه را در گروه واژه‌گزینی فرهنگستان حدود ۸۰ هزار واژه و تعداد واژه‌های تصویب‌شده را ۴۵ هزار واژه عنوان کرده است.

تقویت یا تضعیف زبان فارسی با لبه تیز رسانه ها و شبکه های مجازی

بشر امروزی در سیطره پیشرفت های چشمگیر در عرصه های مختلف به ویژه فن آوری نوین اطلاعاتی و ارتباطی قراره گرفته که یکی از تأثیرات گسترش این رسانه‌ها، افزایش احتمال رواج واژه‌ها، اعم از صحیح و غلط است. واژه و ترکیباتی درست یا غلط که در میان مردم رواج پیدا می کند. آسیب شناسی فضای مجازی با میلیون ها کاربر فارسی زبان ضرورتی غیر قابل انکار است زیرا این شبکه ها یا موجب افزایش توانمندی برای رواج واژه های مصوب فرهنگستان و در صورت غفلت موجب گسترش واژه ها و ترکیبات نادرست و در نهایت تضعیف زبان فارسی می شوند. تغییر کلمات به صورت آشکار، خلاصه نویسی، نوشتن تنها یک حرف که باقی آن را خود مخاطب باید حدس بزند از جمله مواردی به شمار می روند که امروزه در فضای مجازی رواج زیادی یافته است. همچنین ابداع و افزایش واژه های جدید در این فضا مانند بحرف، بزنگم و ... خود می تواند به عنوان زنگ خطری برای تحریف در زبان فارسی باشد. پذیرفتن این اشتباهات به عمد یا سهوی، آگاهانه یا ناآگاهانه تا حدی اجتناب ناپذیر است و شاید بر دانش زبانی افراد بالغ که بعد از یادگیری کامل زبان فارسی با شبکه های مجازی آشنا شده اند، تاثیر منفی نداشته باشد اما در نهایت جایگاه نادرست نویسی یا شلخته نویسی در نوشتار فارسی را به مرور محکم می کند. باید خاطر نشان کرد که بی‌توجهی به زبان فارسی افزون بر خسارت‌های زبانی که مهمترین آن فاصله میان زبان نوشتار معیار و زبان وب‌نوشته‌ها است، خسارت‌های فرهنگی و انحطاط ادبی را نیز در پی دارد و توجه و سیاست‌گذاری و رونق آن، رواج فرهنگ مکتوب، ‌گسترش زبان فارسی و ارتقای سطح فرهنگ را در پی خواهد داشت.

واژهای مصوب شده فرهنگستان که برای مردم خنده دار به نظر می آیند

برخی از واژه سازی ها که به وسیله فرهنگستان زبان تولید می شوند برای بسیاری از مردم منطقی به نظر نمی آیند و گاهی آنها را دستمایه خنده و شوخی یا سرودن شعر می کند. برخی اوقات نیز دیده می شود که سازندگان برنامه های طنز نیز  این واژه ها را در تولیدات خود به کار می برند. گاهی نیز مردم در جمع های دوستانه یا حتی محل کار خود با تکرار این جمله که زین پس به جای کلمه نامانوس... س. کلمه ... را به کار برید بساط خنده و طنزگویی را به راه می اندازند و چند لحظه ای از فضای اصلی خود دور می شدند.  این معادل سازی ها در فرهنگستان برای مردم که کاربران زبان فارسی در اقشار مختلف به شمار می‌آیند، منطقی به نظر نمی‌رسند. حتی برخی از این واژه ها عموم مردم را به خنده می‌اندازد، ‌ کلماتی که به معروف ترین و گاهی خنده دارترین کلمه ها تبدیل شده اند. در ادامه به چند نمونه از واژه های مصوب شده فرهنگستان که مردم درباره آنها طنز گفته یا شعر سروده اند اشاره می کنیم.

فرهنگستان زبان فارسی رستوان یار خویش را برای واژه رستوان سلف سرویس و برگگ را به جای چیپس تصویب کرده که در اینباره طنزی وجود دارد که می گوید: امروز که تو را دیدم در دل با خودم گفتم کاش من با یارخویش در خویش یار ماست و برگگی می خوردم.

دسر: پی غذا   «عزیزم، راستی پِی‌غذایت را بعد از غذایت بخور»

بلوتوث: دندان آبی   «عزیزم، هر چه می گردم دندان آبیت را پیدا نمی کنم»

پیتزا: خمیراک «امروز از بقالی محل ۲ بسته خمیراک خواستم اما او به من ماکارونی داد»

چت روم: گپ سرا و تبلت: رایانک مالشی «تو با من به گپ سرا بیا تا با رایانک مالشی سخن بگوییم»

این موارد تنها چند نمونه از واژه های مصوب شده فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود که با انتقادها و نگاه طنز گونه مردم و برخی صاحبنظران روبرو شده است. واژه گزینی برای برخی متون درسی نیز جزو دستور کار فرهنگستان قرار دارد، ‌ موضوعی که از نگاه کارشناسان دور نمانده و در خصوص آن نقدهایی را گفته اند. به عنوان نمونه واژه «آویزه» که حالا جایگزین «آپاندیس» شده است یا واژه تکانه که برای اندازه حرکت جرم در سرعت است نمونه ای از این واژه های قابل بحث در امور درسی است.

نمونه های از واژه های مصوب فرهنگستان

در این مطلب تعدادی از واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی معرفی می‌شود که برخی از آنها رواج یافته و بعضی از آنها معرفی می شوند تا با ترویج بتوان به زبان و ادب فارسی تعالی بخشید.

سوپراستار(واژه انگلیسی)؛  اَبَرستاره

اس‌ام‌اس (واژه انگلیسی)؛ پیامک

انیمیشن (واژه انگلیسی:)؛ پُویانَمایی

ایمیل (واژه انگلیسی)؛ رایانامه

بروشور (واژه فرانسوی)؛ دَفتَرَک

هلی‌کوپتر (واژه فرانسوی)؛ بالگرد

اتوبان (واژه آلمانی)؛ بزرگراه

اتوماسیون (واژه فرانسوی)؛ خودکارسازی

اسپیکر (واژه انگلیسی)؛ بلندگو

سخن پایانی

در دنیای امروز که تکنولوژی به سرعت در حال پیشرفت و گسترش است اگر به زبان ملی توجهی نشود و تنها در دایره محاورات عادی اقشار مختلف مردم یا حوزه ادبیات قدیم محدود بماند به تدریج به حاشیه رانده می‌شود و منسوخ می شود. از این رو پاسداری از این میراث ارزشمند امری ضروری به نظر می رسد تا همگام و همراه با رشد در عرصه دانش زبان ملی را نیز نیرومند ساخت، این همان وظیفه خطیری به شمار می رود که در جمهوری اسلامی ایران بر عهده‌ فرهنگستان زبان و ادب فارسی نهاده شده است.