نمایش خانگی؛ فرصتی برای جهانی شدن و احیای مخاطب ایرانی

محبوبیت سریال ها و مجموعه های داستانی در تاریخ تلویزیون پیش و پس از انقلاب موضوعی غیر قابل انکار محسوب می شود،  به طوری که در سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ خورشیدی خیابان های تهران با پخش مجموعه تلویزیونی خانه‌به‌دوش (در میان مردم، با نام شخصیت اول داستان یعنی مراد برقی معروف بود) خلوت  می شد. این روند در سال های پس از انقلاب رشد و پیشرفت چشمگیرتری پیدا کرد و شمار سریال های تلویزیونی محبوب افزایش یافت. مجموعه های تلویزیونی آینه، همسران، هزار دستان، آرایشگاه زیبا، سربداران، کوچک جنگلی، روزگار قریب، امام علی (ع)، یوسف پیامبر، وضعیت سفید و پایتخت تنها بخشی از این  فهرست بلند بالا را شامل می شوند.

 اما با گذشت زمان و ضعیف شدن عملکرد رسانه ملی به دلایل مختلف و از طرف دیگر شکل گیری شبکه های فارسی زبان خارجی و توسعه صنعت سریال سازی در آمریکا شاهد ارائه فرم و شکل جدیدی از آثار تصویری تحت عنوان نمایش خانگی  بودیم که به ویژه در ۲ دهه گذشته مورد استقبال فراوان مخاطبان داخلی و خارجی قرار گرفت.

در ادامه  به بررسی و معرفی مهمترین سریال های نمایش خانگی  پرداخته شده است.

قلب یخی ۱۳۸۹

پس از پخش سریال‌های موفقی مانند Lost و فرار از زندان، محمد حسین لطیفی دست به کار شد تا نمونه‌ای ایرانی برای رقابت با این سریال‌ها بسازد. با توجه به اعتبار لطیفی و وجود سرمایه زیاد، گروهی از مشهورترین بازیگران آن زمان سینما و تلویزیون مجاب شدند تا در این اثر به ایفای نقش بپردازند.

حضور ستارگان سینما و مقدار قابل توجهی از حواشی، این سریال را به یکی از پرفروش ترین و به یاد ماندنی ترین سریال‌های شبکه نمایش خانگی تبدیل کرد. موفقیت سریال به اندازه‌ای بود که فصل دوم و سوم این سریال هم با حضور بازیگرانی دیگر ساخته شد. بازیگرانی نظیر مهران مدیری، هدیه تهرانی، رضا عطاران و رضا کیانیان در فصل سوم به این مجموعه اضافه شدند. البته باید این نکته را مورد اشاره قرار داد که کارگردان فصل سه نیز به جای محمد حسین لطیفی، سامان مقدم بود.

قهوه‌ تلخ ۱۳۸۹

به فاصله‌ یک ماه از پس از قلب یخی، قهوه‌ی تلخ نیز از شبکه نمایش خانگی پخش شد. تنها فروش روز نخست این سریال را نیم میلیون نسخه تخمین زده‌اند. این سریال تا مدت‌ها به عنوان پر فروش ترین سریال شبکه‌ نمایش خانگی شناخته می‌شد. این سریال در ۱۰۲ قسمت پخش شده است که چند قسمت آخر آن هیچ‌گاه پخش نشد.

مهران مدیری نیازی به معرفی ندارد. مدیری ورای معروفیت و محبوبیت، یک پرسونای ماندگار در تاریخ تلویزیون است. او پس از اختلاف با شبکه سه تصمیم به پخش این سریال از شبکه نمایش خانگی گرفت. رسانه‌ ملی خیلی زود و پس از پخش تنها یک مجموعه از قهوه‌ تلخ دریافت که چه مهره‌ مهمی را از دست داده است. البته که مدیری بعدها دوباره به تلویزیون بازگشت اما نه مدیری آن مدیری است و نه تلویزیون آن تلویزیون سابق. تم اصلی سریال نیز شبیه به باقی ۹۰ شبی‌های مدیری است. که در آنها فردی عاقل در میان جمعی حریص و نادان گرفتار می‌شود. نویسندگان این محصول نمایش خانگی خشایار الوند و امیر مهدی ژوله هستند.

شاهگوش ۱۳۹۲

پس از پخش سریال مختار نامه پخش این سریال به کارگردانی داوود میر باقری از شبکه نمایش خانگی آغاز شد. شاهگوش نه سریالی تاریخی است و نه درون مایه‌ای مذهبی دارد. میر باقری که پیش تر آثار موفق کمدی دیگری نیز ساخته بود، این بار هم توانایی‌های خود را در این سبک نشان داد.

شاهگوش با انبوهی از ستاره ها از قبیل محسن تنابنده، فرهاد اصلانی، حمیدرضا آزرنگ، طناز طباطبایی و مرجانه گلچین با استقبال خوبی از طرف مردم مواجه شد و بازخوردهای مطلوبی گرفت.

شهرزاد ۱۳۹۴

تا به امروز پر مخاطب‌ترین و پرفروش‌ترین سریال شبکه نمایش خانگی شهرزاد است. می‌توان گفت این سریال هم‌چنین پر حاشیه ترین محصول پخش نمایش خانگی نیز محسوب می‌شود. از بازداشت سرمایه گذار این سریال بابت مسائل مالی گرفته تا کمپین نه به شهرزاد و حتی ایراداتی که به سیر تاریخی داستان گرفته شده است.

با تمام این‌ها اما نمی‌توان از کیفیت به شدت بالای این سریال به راحتی گذشت. کارگردان این سریال حسن فتحی در این سال‌ها همواره جزو بهترین سریال‌ سازهای تلوزیون بوده است. او با ساخت بخشی از ماندگارترین سریال‌های تلویزیون نظیر پهلوانان نمی‌میرند، میوه ممنوعه، شب دهم و مدار صفر درجه  توانایی‌های خود را به خوبی ثابت کرده است. فتحی این بار با همکاری نغمه ثمینی به عنوان نویسنده، سراغ دهه ۳۰ خورشیدی در ایران رفت و قصه‌ شهرزاد را روایت کرد. می‌توان گفت شهرزاد تنها سریالی است که توانست در ایران با سریال‌های خارجی از نظر تعداد مخاطب و کیفیت رقابت کند. تا امروز سه فصل از این سریال ساخته و پخش شده است و ساخت آن ادامه خواهد داشت.

عاشقانه ۱۳۹۵

در ایتالیای دهه ۵۰ میلادی سبکی سینمایی وجود داشت به نام تلفونو بیانکو  Telefono bianco فیلم‌های این سبک نمایان گر زندگی متمولانه‌ تعدادی انسان خوش‌بخت و زیبا رو بود. آنها حتی مشکلاتشان هم به نوعی زیبا و لوکس محسوب می‌شد. آن هم در زمانی که جامعه ایتالیا در فقر مطلق پس از جنگ به سر می‌برد. اگر بخواهیم صادقانه برای این سریال سبکی مشخص کنیم تلفونو بیانکو عنوان مناسبی خواهد بود. در مورد موفقیت این سریالِ شبکه نمایش خانگی تنها کافی است نگاهی به فهرست بازیگران آن بکنیم.  کارگردانی این اثر بر عهده منوچهر هادی بود و  فرزاد فرزین هم به عنوان بازیگر و هم خواننده در این کار حضور دارد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی  ایرنا  به منظور بررسی سیر تحول  و  شکل گیری نمایش خانگی در ایران با مازیار معاونی منتقد و کارشناس سینما و تلویزیون گفت و گو کرده است.

متن کامل این گفت وگو را در ادامه می خوانیم:

ایرنا: درباره علل و عوامل شکل گیری شبکه نمایش خانگی در کنار تلویزیون و سینما توضیح دهید؟

معاونی: همانگونه که قانونی شدن استفاده از دستگاه ویدیوی خانگی و راه اندازی شدن فروشگاه های عرضه محصولات تصویری در اوایل دهه ۷۰ خورشیدی اجتناب ناپذیر بود و این امکان را در اختیار مخاطبان قرار داد که به جز آنتن تلویزیون و پرده سینما، گزینه دیگری هم برای تماشای آثار سینمایی داشته باشند در اواخر دهه ۸۰ خورشیدی هم بار دیگر همین ضرورت به شکلی دیگر تکرار شد. ماجرا این بود که هم محدودیت های مالی تلویزیون مانعی بود برای همکاری با طیف گسترده تری از کارگردانانی که تمایل به ساخت مجموعه های نمایشی داشتند و هم رویکرد محافظه کارانه و خط کشی شده این رسانه، اجازه پرداختن به تعدادی از مضامین و ایده ها را نمی داد از این رو  اجتناب پذیر بود  که برای رفع این موانع، امکان ساخت سریال های نمایشی در نهادی به جز سازمان صدا و سیما فراهم شود.

ایرنا: سیر فرآیند توزیع و تولید شبکه نمایش خانگی را چگونه ارزیابی می کنید؟

معاونی: در سال های آغازین شکل گیری این روند، نابسامانی های غیر قابل بخششی اتفاق افتاد، بی سرانجام رها شدن نخستین مجموعه های این شبکه یعنی قهوه تلخ و  قلب یخی  که مشتاقان فراوانی هم داشتند لطمه بزرگی بود که در همان اوان کار به شبکه نمایش خانگی وارد شد. بی گمان فرو رفتن در محاق چند ساله و از دست رفتن شور و اشتیاق نخستین حاصل همین نارسایی ها و بی احترامی های سال های ابتدایی به مخاطبان بود.

 پس از آن دوره با توزیع نسل جدید موفق مجموعه های  شبکه نمایش خانگی شامل  شهرزاد و عاشقانه وضعیت اطلاع رسانی و توزیع های هفتگی بسیار بهتر از پیش شد.  مشکل دیگری که ظرف ۲ سال اخیر گریبان گیر این شبکه شده، تولید قارچ گونه این آثار و عدم تناسب میان عرضه و تقاضاست که در صورت عدم مدیریت می تواند خود چالشی جدی باشد.

در طول همین چند ماهه اخیر سریال های نهنگ آبی (فریدون جیرانی)، رقص روی شیشه (مهدی گلستانه)،  سال های دور از خانه (مجید صالحی) و چند اثر دیگر به شکل همزمان عرضه شده اند، یک سال و نیم تا ۲ سال قبل هم مجموعه های  آشوب،  عالیجناب و فصل دوم شهرزاد توزیعی همزمان یا نزدیک به هم داشتند، در واقع این توزیع های همزمان و قارچ گونه بیشتر از آنکه به مخاطب امکان انتخاب های بیشتر بدهند، مدیوم سریال های خانگی را به یک مدیوم دم دستیِ پیش پا افتاده که خط تولیدش تنها به کمیت فکر می کند، تبدیل کرده است.  

  ایرنا:  در فروش و اقبال مجموعه های چون شهرزاد، قلب یخی، ممنوعه، قهوه تلخ چه عواملی را مهم اساسی می دانید؟

معاونی:  هر مجموعه ای که در این شبکه و حتی در خود تلویزیون به عنوان متولی قدیمی تر تولید سریال، دیده شده و به کسب رضایت مخاطب دست یافته، موفقیت خود را بیش از هر مولفه دیگری مدیون کیفیت خوبش بوده است.

البته گاهی در کنار ایده ها و پرداخت های خوب و کارگردانی های حساب شده  ه در شهرزاد، قلب یخی و قهوه تلخ دیده می شد، نزدیک شدن به خطوط قرمز و پرداختن به مضامین حساسیت برانگیز هم توانستند به اقبال مخاطب و فروش بالای مجموعه منجر شوند هر چند که تضمین کننده ماندگاری نیستند، به گمانم مجموعه ممنوعه بیشترین میزان توجه و اقبال عمومی خود را مدیون این مولفه بود.

ایرنا:  با توجه به اینکه در میان تولیدات نمایش خانگی، مسابقات و مجموعه‌های طنز آیتمی نیز به چشم می‌خورد درباره عوامل شکست اخیر مجموعه همچون عشق تعطیل نیست، لیلای من و آشوب چه تحلیلی دارید؟

معاونی: متاسفانه بیننده ثابت این آثاری که برشمردید نبوده ام اما در مورد آشوب چون بخش هایی از آن را به شکل جسته و گریخته دیده ام می توانم بگویم که از ۲ منظر آسیب دید؛ نخست آنکه در یک بدسلیقگی کامل، همزمان با سریال  شهرزاد روانه بازار نمایش خانگی شد، یعنی درست در همان زمانی که بینندگان شهرزاد  با دنبال کردن سه فصل طولانی این مجموعه به اندازه کافی از اتمسفر تاریخ معاصر و آنگونه قهرمانان کت و شلواری و کلاه شاپو به سر و تمام مناسبات مربوط به آن فضا ارضاء شده بودند و دیگر اشتیاقی برای تماشای این گونه آثار وجود نداشت، مجموعه  آشوب عرضه شد و دلیل دوم کیفیت پایین  این مجموعه بود که تنها با مشاهده دقایقی از آن، ضعف های روایی مجموعه خود را به نمایش می گذاشت.

 ایرنا:  در میان بیش از ۳۰  مجموعه که در شبکه نمایش خانگی پخش شدن شمار زیادی از آنها همچون قهوه تلخ، عشق تعطیل نیست و ابله در میانه راه رها و موجب سردرگمی مخاطبان شدند، درباره رویکرد و دلایل آن توضیح دهید؟

معاونی: این پرسشی است که باید متولیان شبکه نمایش خانگی، چرایی آن را توضیح دهند. اینکه چرا پیش از تولید یک مجموعه، تضمین های لازم برای به اتمام رساندن آن و احترام به دنبال کنندگانش گرفته شود در رسته وظایف بدیهی مدیریت شبکه نمایش خانگی بوده که متاسفانه در مواردی به آن عمل نشده و بیشترین ضربه از این ناحیه هم متوجه خود شبکه نمایش خانگی شده است.

ایرنا: شبکه های جهانی چون‌ نت فلیکس و اچ بی او در زمان حاضر تولیدکننده با کیفیت ترین سریال های تلویزیونی هستند. درباره دلایل رشد و اقبال عمومی به این مجموعه ها و مقایسه مختصر کیفی و زیبایی شناسی آنها با مجموعه های ایرانی نمایش خانگی توضیح دهید.

معاونی: شبکه های آمریکایی تولید کننده سریال هایی در مقیاس های جهانی دست کم چند سال زودتر از ما، تولید سریال های خانگی را آغاز کردند و در واقع دوران طلایی سریال سازی که از اوایل سده حاضر و با مجموعه هایی نظیر لاست، فرار از زندان و  ۲۴ شروع شد و هنوز هم ادامه دارد،  مدیون حضور همین شبکه های قدرتمند است.

بنابراین میزان تجارب ما با آنها قابل قیاس نیست اگرچه وجود آثار خوب داخلی که نمونه هایشان عنوان شد، نشان می دهد که توانایی های ما هم در این عرصه قابل اعتناست.

نکته دیگر میزان سرمایه گذاری به شمار می رود که این شبکه ها برای رسیدن به کیفیت بالا در تمام جزییات کار از ایده پردازی تا نگارش متن، انتخاب بازیگر و حفظ او برای مدت زمان طولانی، تصویربرداری و... انجام می دهند، میزان بضاعت فعلی دفاتر تهیه و تولید سریال های نمایش خانگی ما در این حد و اندازه ها نیست اما بعضی اوقات با همین بضاعت محدودتر هم نتایج خوبی گرفته ایم با این توضیح که یادمان نرود ما در عرصه فیلم و سریال، لزوم حفظ چارچوب های اخلاقی، شرعی و عرفی را هم در کنار کار داریم و آنها  نه تنها بدون هیچ یک از این محدودیت ها، آثارشان را عرضه می کنند بلکه دسترسی بسیار گسترده تری به شبکه های توزیع جهانی آثار نمایشی دارند.

ایرنا:  درباره هیولا به عنوان جدیدترین سریال نمایش خانگی و رویکردهای سیاسی و اقتصادی آن به چه مواردی می توان اشاره کرد؟

معاونی:  در مجموع ارزیابی های خوبی را از نگاه همکاران منتقد شاهد بوده ام که نشان می دهد مهران مدیری در آستانه پایان سومین دهه فعالیتش به عنوان مجموعه ساز طنز، همچنان حرف هایی برای گفتن دارد. حضور مجدد پیمان قاسم خانی در طراحی داستان مشخصه‌ ارجاعات خلاقانه ای که وضعیت اجتماعی، اختلاف طبقاتی ناشی از رانت خواری و راه اندازی شرکت های پوششی نشات می گیرند با خلاقیت در سریال به نمایش گذاشته شده با این حال مجموعه از قسمت های چهارم و پنجم به بعد که معلم تسلیم وسوسه ها شده و مجاب کردن خود را آغاز می کند، دچار فقر مایه داستانی شده است و تکرار مکررات پاشنه آشیل سریال می شود. ‌