انعکاس مرگ و زندگی در نظم و نثرهای حسین پناهی

شعر معاصر به وسیله نیما یوشیج پایه گذاری شد و پس از او نیز به وسیله دیگر شاعران گسترش یافت. یکی از این شاعران حسین پناهی است. پناهی از شاعرانی محسوب می شود که بیشتر اشعار خود را به شیوه شعر سپید و موج نو سروده است و در سروده هایش مانند بیشتر اشعار دهه  ۷۰ خورشیدی زیاد درگیر ادبی بودن شعر نیست.

شعر پناهی از نظر صورت به سبک شعر سپید و بیشترین آرایه های ادبی مورد استفاده او تکرار و تشبیه است و حیرت، یأس، مرگ اندیشی، آرزوی بازگشت به روستا و دوره کودکی مهمترین مضامین شعری وی به حساب می آیند. پناهی شاعری است که سعی دارد بیشتر به درونمایه شعر توجه داشته باشد تا اینکه خود را درگیر ظواهر شعر کند.

اینک به بهانه سالگرد درگذشت حسین پناهی  بر برخی از آثار ادبی او در قالب کتاب های منظوم همچون کتاب شعر و آثار منثور مانند نمایشنامه ها و داستان ها گذری کوتاه داریم.

نامه‌هایی به آنا

نامه‌هایی به آنا پرفروش ترین کتاب حسین پناهی در نمایشگاه کتاب ۱۳۹۴ خورشیدی بوده است. چاپ دوم نامه‌هایی به آنا از حسین‌ پناهی در ۴۴ صفحه در نشر آناپنا عرضه شد. این کتاب با نوشته‌ای با دست‌خط و امضای حسین پناهی به تاریخ پاییز ۱۳۷۸ خورشیدی شروع شده است:

به پاس قاصدک‌هایت

که اولین‌شان ۱۲ سال در راه بود

و سرانجام به لبه پنجره اطاق رویاهایم نشست.

 در بخش دیگری از این کتاب که بسیار مورد توجه مخاطبان قرار گرفته و بسیار در فضای مجازی دست به دست شده آمده است:

از کفنم مراقبت خواهم کرد

وقتی مرا به جهنم بردند،

با ذغال انگشتانم

برایت نامه خواهم نوشت!

همچنین این کتاب شامل عناوینی چون در کودکی /آنِ من/فردا می بینمت/چشمان تو گل آفتاب گردانند/مسکن همه سر درد هایم/خواهر جنون/سایه ی مرگ/به موقع اومدی/برایت خواهم نوشت/یادت می آید؟ /داستان کسی که هیچ کس نبود/دو دو تا، چهار تا است.

من و نازی

من و نازی به اعتقاد خیلی ها مهم ترین دفتر شعر حسین پناهی به شمار می آید. شعر پناهی در عین سادگی، گاهی اوقات فضای وهم آلودی رو به تصویر می کشد که درک این ابهام چندان آسان نیست. در ابتدای بیشتر دفترهای شعر پناهی یک مقدمه با عنوان در کودکی و یک سالشمار زندگی وجود دارد که در بیشتر مواقع به وسیله یغما گلرویی گردآوری شده است. در ابتدای این کتاب می خوانیم:

این دفتر را به جواد یساری تقدیم می‌کنم، که عمری شرافتمندانه آواز خواند... و گمان نکنم فهمیده باشد، کتاب حضرت موسا، انجیل است یا تورات... ت.

 و در جای دیگر آمده است:

...و این چنین شد که پنجره را بستیم و در آن شب تابستانی من و نازی با هم مردیم و باد حتی آه نرگس طلایی ما را، با خود به هیچ کجا نبرد...

شبی که من ونازی با هم مردیم

دو مرغابی در مه

این نمایشنامه به سرگذشت زن و شوهری به نام الیاس و اکرم می پردازد که از روستا به تهران آمده اند. شاعرانگی روستا و طبیعت بکر از مرد شخصیتی ساخته که سودای نویسندگی در سر بپروراند و به نوشتن رمان یا داستانی بزرگ در زندگی فکر می کند. الیاس در زرق و برق شهر دودآلود و پر از توهم می آید، می رود، یادداشت می نویسد و نکته پردازی می کند، به امید اینکه روزی، روزگاری به آنچه در عمق رؤیایش گنگ و مه آلود مانده دست یابد. الیاس و اکرم با اسم های مستعار الیوت و ماریا همدیگر را صدا می زنند.

۲ مرغابی در مه در واقع نوعی تراژدی مدرن محسوب می شود، تراژدی که در آن تخیل پویای انسان به توهم تبدیل می شود و این هم بدترین نوع تراژدی است.

نمایشنامه  دو مرغابی در مه  از جمله مهمترین آثار حسین پناهی به شمار می‌آید که بارها و بارها به وسیله  کارگردان های مختلف تئاتر مورد بازنویسی و اجرا  در داخل و خارج کشور قرار گرفته است:

به طور نمونه این نمایشنامه که در ۱۳۶۴ خورشیدی نوشته شده است در ۱۳۶۵ خورشیدی به کارگردانی رسول نجفیان اجرا شد که خودپناهی  نیز در آن ایفای نقش کرد.

در تورنتو اما به فاصله کمتر از یک سال سیاوش شعبانپور نویسنده، کارگردان و بازیگر آن را به روی صحنه برد. در مارس ۲۰۱۴ میلادی این نمایش برای یاری رساندن به مجید بهرامی بازیگر فقید سینما و تئاتر که چندی بعد در نبرد با سرطان جان خود را از دست داد، با استقبال خوبی از طرف جامعه ایرانی- کانادایی در ۲ اجرا به روی صحنه رفت و نوبت دوم اجرای آن پس از اتاوا و مونترال در تورنتو به نمایش درآمد. در هر ۲ نوبت سیاوش شعبان پور که در کنار کارگردانی، بازیگر نمایش نیز بود به اتفاق غزال پرتو در این اجرا بسیار حرفه ای و خوش درخشیدند.

در مرداد سال گذشته نیز همزمان با سالگرد درگذشت حسین پناهی ورسیونی دیگری از این نمایشنامه جذاب و پرطرفدار روی صحنه رفت. کوروش ساسانیان کارگردان این نمایش در گفت و گو با خبرنگار ایرنا چند روز پیش از نخستین اجرا با اشاره به اینکه توانسته ایم اجازه یک اجرا از انتشارات دارینوش که مسئول آثار پناهی است دریافت کنیم، خاطرنشان کرد: امیدواریم که در سال های آینده بتوانیم این نمایشنامه را برای چند شب و حتی یک ماه به صحنه ببریم.  

وی با بیان اینکه انتخاب نمایشنامه دو مرغابی در مه حسین پناهی به ۲ دلیل اجتماعی و شخصی بود، تصریح کرد: به لحاظ اجتماعی این اثر بسیار خاطره انگیز بود و فضای بسیاری خوبی را در جامعه ایجاد کرد.  

ساسانیان افزود: از سویی در زمان هنرآموزی به واسطه این نمایشنامه با تئاتر ارتباط بهتری برقرار کردم و از سوی دیگر این نمایشنامه برای من و همسرم النا آهی، فضا و نگاه بسیاری نزدیکی با فلسفه ما به جهان دارد که همین موضوع باعث علاقه ما به ۲ مرغابی در مه شده است. اجرای این نمایش به میزانسن های خاصی نیاز ندارد و حرکت در آن محدود است و قصد ما تنها ایجاد حس و فضایی به مناسبت سالگرد درگذشت پناهی است.  

کوروش ساسانیان و النا آهی در راستای ارج نهادن به حسین پناهی هرسال این نمایشنامه را به شکل های مختلف اجرا کرده و می کنند و سال گذشته نیز گروه تئاترکا این اثر را بدون بلیت فروشی به صحنه برد.  

بی‌بی یون

بی‌بی یون نیز یکی از آثار برجسته ادبی حسین پناهی به شمار می رود که داستان دختر جوانی محسوب می شود که در گذرگاه‌ها دشوار زندگی در جست‌جوی سعادت است. او مدتی در روستای بی‌بی یون معلم زنان بی‌سواد بوده است. در خلال این داستان اتفاقات گوناگونی رخ می‌دهد که به تغییرات اساسی در روحیات و اخلاقیات این دختر جوان منجر می شود.

در ادامه چند مقطع  جذاب و پرطرفدار این کتاب که هنوز پس از ۲ دهه مورد توجه دوستداران سبک ادبی حسین پناهی قرار دارد، آورده شده است:

تنها گردنه سخت زندگی وقتیه که می رسی به دیگرون

چطوره که آدمی دو کتاب می خونه، اوسا می شه تو درد دلای ساده  ... بپرسی حالت چطوره؟ صد تا گره کور می اندازه تو خوبم یا بدم...

در اشکال، خط مستقیم از هر شکلی به حقیقت نزدیک تر است، چون بی انتها است.

خوشبختی را با علم به همه ضعف هایمان در تشخیص، در حریم خودمان جستجو کنیم، خوشبختی ای که کلمه نیست!

از شدت و قوت قحطی تو نقل و حکایات حتما شنیدی که می گن مردم سنگ می خوردن ... این قحطی محبت اینقدر طولانی شد و لاعلاج که حالا برج بلندی شده سر به ثریا به نام عشق که دست کوتاه ما بهش نمی رسه

نه اهل خیر و خیراتم نه اهل درس و مشق که راه بیفتم بکن نکن راه بندازم و با هزار نقص که تو ذات خودمه بخوام به کسی راه نشون بدم ... اما هرچه می کنم تاوان چیزهای یه که به چشم دیدم ... و دیگر نمی بینم ...

پیغمبرها نتونستن آدمو آدم کنن، من می تونم؟

در گفتن هر کس که چیزی قابل شنیدن داشته باشد به جز تفسیر کتب مقدسه، از پیامبران با کتاب و بی کتاب نخواهد بود. در تجربه اما چیزهایی هست که تکرار مراحلش به گمانم محال باشد. برای کل اکبر رفتن غایته... فقط رفتن...هرگز به رسیدن نباید فکر کنم.

بی‌بی‌یون همچنین عنوان  یکی از مجموعه‌های تلویزیونی است که در دهه ۷۰ خورشیدی بسیار حاشیه ساز شد.  این سریال که بر اساس کتاب حسین پناهی نگاشته و کارگردانی شده است نخستین بار در ۱۳۷۷ خورشیدی از شبکه یک سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد اما در همان سال‌ها سریال توقیف و چند سال بعد نسخه سانسور شده آن در حدود دو سوم مجموعه از تلویزیون نمایش داده شد. سریال بی‌بی‌یون ساختاری اپیزودیک دارد و داستان هر اپیزود به قسمتی از داستان‌های دیگر مرتبط است. در داستان‌های بی‌بی‌یون به وضوح می‌توان رگه‌هایی از اشعار حسین پناهی را دید و گاه اشعار وی را در دیالوگ‌ها شنید.

کتاب خروسها و ساعتها

این اثر در حقیقت تنها کتاب داستانی است که پناهی منتشر کرده است. خروسها و ساعتها دارای زبان و ادبیاتی مخصوص است و گاه به سادگی یک متن علمی قابل فهم می ماند و گاه چون یک شعر سپید شهری پشت کلمات آن نهفته به نظر می رسد. داستان های خروسها و ساعتها البته خوب، خواندنی و نوازنده یک زندگی هستند.

خروسها و ساعتها از هفت داستان کوتاه به وجود آمده است که عناوین آن عبارتند از خروسها و ساعت شماته‌دار /هاجر/پل/سه حلقه میخک/گزارش /ساعت ۷ /سردار دو کوهان و شتر بزرگ.

بعضی از داستان ها ماجراهایی است که در یک روستا با تعداد کمی جمعیت اتفاق می افتد و نوازنده اتفاقات یک روستاست که گمان می شود شاید روستای زادگاه حسین پناهی باشد. البته ناگفته نماند که نویسنده در متن این داستان ها که به ظاهر اتفاقات ساده‌ یک روستا هست، پیام هایی را گنجانده است که با مقداری سفر به عمق داستان دیده خواهد شد. یکی از داستان های حسین پناهی در این کتاب روایت زندگی صدام حسین به شیوه ای جالب استروایاتی از زندگی صدام حسین را بیان می کند که البته حسین در این داستان سخت او را مورد ضرب و شتم قلمی قرار می دهد و در آخر او را می کشد البته جالب است بدانید که این داستان را حسین پناهی وقتی نوشته است که جنگ هنوز تمام نشده بوده و جوانان زمین را یکی یکی ترک می کردند، این داستان در بهار ۱۳۶۶ خورشیدی نوشته شده است.

پس از بررسی مهمتری کتاب های شعر و نمایشنامه های حسین پناهی در مقام شاعر و نمایشنامه نویس در ادامه به بررسی چند کتاب که درباره سبک و شیوه و همچنین منش و روش این هنرمند فقید نگاشته شده گذری کوتاه  انداخته ایم:

فیلسوف دیوانه: تفسیری از جنون فیلسوفانه حسین پناهی

این کتاب دربردارنده شرح افکار و شعرهای حسین پناهی است. نویسنده در اثر حاضر میکوشد تا با شناختی از شخصیت هنرپیشه و شاعر فقید حسین پناهی داشته و به شرح رفتار، اندیشه و شعرهای وی پرداخته و تخیل، ایمان، حیرت، جنون و فلسفه وی را به مخاطب خود شناسانده، فیلسوف بودن وی را نیز اثبات نماید.

نصرالله حکمت نویسنده کتاب فیلسوف دیوانه در خصوص نگارش این کتاب یادآور شد: در ایام حیات زنده یاد حسین پناهی در این اندیشه بودم که در مورد وی کتابی بنویسم و همان زمان نیز به فیلسوف دیوانه می اندیشیدم و پس از درگذشت حسین پناهی عزم خود را جزم کرده و این کتاب را به رشته تحریر درآوردم. هنگامی که قصد داشتم نگارش کتاب فیلسوف دیوانه را شروع کنم تصورم این بود که با نگارش ۵۰ یا ۶۰ صفحه می توانم شخصیت حسین پناهی را معرفی کنم و دین خود را در خصوص معرفی یک متفکر و فیلسوف بزرگ به این سرزمین ادا کنم.

وی اضافه کرد: اما هنگامی که نگارش این کتاب را شروع کردم به این نتیجه رسیدم که شناساندن اندیشه و تفکر حسین پناهی نیاز به نگارش آثار متعدد دارد و این هدف با نگارش یک یا ۲ کتاب محقق نمی شود، بنابراین کتاب فیلسوف دیوانه را نیمه کاره رها کرده و در پایان کتاب وعده دادم که شناساندن اندیشه و تفکر حسین پناهی را ادامه دهم. پس از پایان نگارش کتاب شمس تبریزی پرسش جلد دوم فیلسوف دیوانه را با عنوان مرثیه ای برای جنون به رشته تحریر درآوردم.

حکمت کلمه را از تعابیری نام برد که در آثار حسین پناهی بسیار مورد توجه است و عنوان کرد: حسین پناهی انسان کلمه بود.

جهان زیرسیگاری من است

 نام یکی از کتابهایی است که شامل مصاحبه های پناهی از ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ خورشیدی می شود. در بخشی از جهان زیر سیگاری من است آمده است:

عشق دروغ پیچیده و شیرین و عجیبی است که در بخش خلاقیت های ذهنی قابل ستایش و بررسی است.

عشق اسم مستعار امیدهای ناگزیری است که شنبه ما را به یکشنبه می کشاند ...

همین عشق و لااقل یکی از قویترین شاخه های همین عشق، در تحلیل علمی حضور انسان به دروغی فریبا تبدیل می شود و ما را مجبور می کند تا در حیاط به دنبال چیزی بگردیم که در جیب کُتمان سنگینی می کند ...

البته این تصور به ظاهر مبتذل از کلمه طلایی عشق هیچ منافاتی با کهکشان ارزشهای آن ندارد. اما برای خودم همیشه سؤال بوده است که چرا در افق دید عرفا، ملکه عشق همیشه مزین به گیسوهای افشان بوده.

این تعبیر، پاکترین تعابیر ممکن است.

نوید یک روز بلند نورانی

کتاب دیگری که از حسین پناهی منتشر شده نوید یک روز بلند نورانی نام دارد که مجموعه مصاحبه ها و چند سخنرانی این بازیگر و شاعر فقید در طی ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۳ خورشیدی است. پناهی در یکی از مصاحبه های خود که در این کتاب آمده است نیز این گونه پاسخ می دهد:

ما فرزندان این قرن کافریم

قرن مانیفست های سیاه نیچه

و تز های خاکستری بِکت

و آنتی تزهای مسخ پاپ اعظم

قرن تلیتِ تُرش تَمامه و پست مدرنیسم!

قرن ما قرن سالمی نیست و انسان قرن ما انسان سالمی نیست

قرن ما خدایش را گم کرده است زیرا کودکی اش را گم کرده است

ما گیجیم، درست مثل ماهیگیر فقیری که تنها کبریتش وسط دریا افتاده باشد ...

من حسین‌ام، پناهی‌ام

پژوهشی در شعر و اندیشه حسین پناهی به شمار می رود. این کتاب موضوع رساله کارشناسی ارشد علی مراقب است. این کتاب متشکل از ۲ بخش است که در بخش نخست اصول و قواعد لازم برای نقد ادبی مطرح شده و در بخش دوم اشعار پناهی نقد و تأویل شده است. در بخشی از این کتاب می خوانیم:حسین پناهی را زندگی پرفراز و فرودی است و از مطالعه اشعار او می‌توان به گستردگی ساحت فکر و اندیشه او نایل آمد. ویژگی‌های اصلی و مشخص در شعر پناهی که در کلیت اشعار او قابل مشاهده است، عبارتند از: استفاده از زبان نمادین یا سمبلیک؛ گرایش به ادبیات و نگرش‌های فلسفی رایج غرب؛ روایت اشعار به شیوه‌های مختلف؛ مجرد و خیالی بودن جهان شعری؛ محتوای تعلیمی و اخلاقی؛ نگرش مبتنی بر درون‌گرایی؛ عدم استفاده از عبارات و اصطلاحات اعتقادی؛ عدم نتیجه‌گیری قطعی و مسلّم. برای بررسی اشعار پناهی می‌توان از چند روش استفاده کرد. یا می‌توان توضیحات را بر اساس یک دیدگاه کلی بنا کرد یا آنها را بر مبنای جزئی‌نگری استوار نمود. در روش نخست یک‌سری اصول کلی را به عنوان غایت اشعار ارائه نموده، آنها را بر قسمت‌های داستان یا شعر غالب دانسته می‌شود. در روش دوم که مبتنی بر شرح جزئیات است، عبارات و نوشته‌های اثر به صورت مجزا و گام‌به‌گام مورد بررسی قرار گرفته شده است. در شعر پناهی کفه ترازوی ارزش به نفع درون‌مایه و محتوا پایین‌تر است و شعر از منظر ساخت در سطحی پایین‌تر از محتوا قرار گرفته است؛ چه این به معنای ضعق مسلم ساختار نیست. ساختار در شعر پناهی ـ صرف نظر از آنکه با زبان معیار مطابقت دارد ـ نسبتاً معمولی است و آنچنان که باید نتوانسته معیار سطح پاسخ را در خواننده افزایش دهد. (ص ۲۵)