تاریخ تمدن بشر، زیست و شکل گیری فرهنگ او که در نگاهی کلان به آن تمدن گفته می شود بازتاب نحوه زیست و مواجهه انسان‌های کُنش‌مند با حوادث و اتفاقات طبیعت و فراز و فرود زندگی گذشتگان است. در این نحوه ارتباط و کنشگری انسان و طبیعت به عنوان نخستین میزبان زیستگاه بشر، از هزاره‌های دور؛ یعنی دوران غارنشینی تا امروز که انسان پست مدرنیسم را تجربه می‌کند، آیین و سنت های فرهنگی وجود داشته اند تا جایی که اصلی ترین موتور محرک شکل‌دهی رفتارها در جوامع انسانی بر مدار آیین قابل شناسایی است.
مراسم آیینی گویای آداب، رسوم و سنن انسان ها در مواجهه با طبیعت و در عین حال میل زندگی در آنها و پیمودن مسیر رشد و تعالی تاریخ حیات بشر هستند. به همین سبب بسیاری از دیرینه‌شناسان، باستان‌شناسان، رفتارشناسان، محققان و پژوهشگران حوزه های دین؛ نخستین منبع برای مطالعات خود را در رفتارهای آیینی و خرده‌روایت‌های آیینی - نمایشی مردمان می‌یابند.
این روزها شاهد برگزاری نوزدهمین جشنواره بین المللی نمایش های آیینی و سنتی هستیم و بنا داریم مهمترین، کهن ترین و جریان سازترین شیوه‌های نمایش های آیینی در اقصی نقاط جهان را بازخوانی کنیم. چه آنکه شناختن پنج تمدن بزرگ جهان؛ ایران، مصر، یونان، چین، هلنی (هنر و اروپایی)؛ بی تردید مهمترین نشانه هایش را در رفتارهای آیینی مردم آنها شیوه های آیینی در دهه های متاخر به یادگار گذاشته است.
کابوکی، استثنایی در فرهنگ نمایش‌های سنتی ژاپن
ژاپن به عنوان یکی از کشورهای صاحب تمدن و فرهنگ در قاره آسیا، بخش مهمی از پیشینه غنی فرهنگی خود را در بازتاب گونه‌های مختلف، ماندگار، جریان‌ساز و توام با ریزبینی و ظرافت تفکر ژاپنی در قالب اجراهای نمایش سنتی خود به جهان معرفی کرده است.
در تقسیم بندی کلان گونه های نمایشی موجود در فرهنگ آیین ها و نمایش های سنتی ژاپن؛ با سه گونه کلان نمایشی برخورد می کنیم؛ نخست «تئاتر نو» برگرفته از فلسفه ذهنی کیوگن؛ نمایش مردمی «کابوکی» به عنوان فراگیرترین و پرمخاطب ترین شیوه نمایش های سنتی و سوم؛ گونه نمایش‌های عروسکی ژاپن که آن را به عنوان گونه نمایش‌های «بونراکو» می شناسیم.
یکی از مهمترین ویژگی های هنر ژاپنی که آن را در تمام جهان به عنوان یکی از هنرهای پیشرو در هر عصر و زمانی بدل ساخته؛ دقت و ریزبینی مردمان این فرهنگ در ابداع گونه های هنری خود است.
اما یک استثنا وجود دارد و از قضا این استثنا به فراگیرترین گونه نمایش سنتی و آیینی ژاپن باز می‌گردد. نمایش سنتی که با وجود سابقه بیش از پنج قرن تا امروز در میان عموم مخاطبان ژاپن و منطقه جنوب شرق آسیا با قدرت به حیات خود ادامه داده است. نمایش سنتی که بیشترین جامعه مخاطبان را نیز به سمت خود جذب می‌کند و ما آنرا به عنوان تئاتر کابوکی می شناسیم.
تئاتر کابوکی بر خلاف تفکر و تصور از هنر هنرمندان نمایشگر ژاپنی که از ابتدا تا خروجی اثر هنری را پایه ریزی کرده و شکل می دهند و آن را در قالب هنری اصیل به مخاطب معرفی می کنند؛ وامدار و مقتبس از شیوه های مختلفی از هنر نمایش آیینی و سنتی منطقه خاور دور و کشورهای همسایه خود نظیر کره جنوبی؛ چین و اندونزی است. به سبب همین رنگارنگی از میان تفکر و فرهنگ های مختلف است که نمایش کابوکی در میان تمام گونه های نمایشی کشور ژاپن در بسیاری کشورهای همسایه و نیز میان مخاطبان جهانی؛ تنها اثر نمایشی است که بیشترین اقبال را توانسته به خود جذب کند.
تابوشکنی بزرگ کابوکی و تنها نمایش آیینی سانسور شده ژاپن
طبق اسناد ثبت شده سال ۱۹۰۳ میلادی آغاز سنت نمایش کابوکی در ژاپن است. جایی که برای نخستین بار اوکنی هنرمند سرشناس نمایش‌های سنتی ژاپن همراه با گروه نمایشی خود با تغییراتی در شیوه نمایش های آیینی و سنتی ژاپن و وام گرفتن و اقتباس کردن از برخی گونه‌های نمایش چین، کره جنوبی و مالزی، سنگ بنای نمایشی را بنیانگذاری می کند که نام کابوکی قرار می دهد.
این گونه نمایشی برخلاف سایر گونه های نمایشی ژاپن که کمترین استفاده را در محوریت داستان از احساسات و عواطف خرج می دهد، تمام محور قصه را بر بازتاب بار عاطفی و روایت داستان های احساسی میان قهرمان هایش قرار می دهد. نه تنها در این زمینه سنت شکنی می کند که دست به تابوشکنی بزرگ دیگری می زند و به فرهنگ سامورایی به عنوان فرهنگ قالب آیین های نمایشی ژاپن در شیوه اجرایی بهایی نمی دهد.
همین تابوشکنی باعث می شود طی بازه زمانی کوتاهی توسط (شوگان) فرمانروای آن زمان ژاپن با مخالفت در اجرا مواجه شود. در حقیقت برای نخستین بار در فرهنگ هنر نمایش آیینی و سنتی ژاپنی یک نمایش به شکل کامل سانسور و هنرمندان آن تهدید می‌شوند که در صورت اجرای نمایش زندانی خواهند شد و مجازات سختی را تحمل خواهند کرد.
همچنین به دلیل بهره بردن نمایشگران کابوکی از بازیگران زن که حتی ایفای نقش شخصیت های مرد را نیز بر عهده داشتند، بنیانگذار این شیوه نمایشی برای زنده نگه داشتن سنت نمایش کابوکی بازیگران نوجوان پسر را جایگزین بازیگران زن می کند. تنها دلیل او برای استفاده کردن از بازیگران نوجوان صدای ظریف و نزدیک به صدای زنانه آنها بود.
وی البته تلاش کرد بار عاطفی و قصه های عاشقانه نمایش کابوکی را کمتر کند و به برخی اتفاقات، حماسه ها و جنگ های سامورایی بپردازد؛ اما با به بیراهه رفتن نمایشگران نوجوانان کابوکی و گاه به سخره و طعنه گرفتن فرهنگ سامورایی بار دیگر اوکنی و گروه نمایش و کسانی که به دلیل اقبال عموم مخاطبان به سراغ این شیوه نمایش آیینی و سنتی رفته بودند توسط حاکم و شوگان بعدی از فعالیت باز ماندند.
به دلیل استقبال زیاد مردمان ژاپن از شیوه اجرای نمایش کابوکی، فراگیری موضوع و تنوع داستان‌های آن هنرمندان فعال در این شاخه نمایشی بار دیگر کمر به همت احیای آن می بندند. اما در فراز و فرود سیر تاریخی نمایش کابوکی اتفاق های متعددی؛ از جمله تغییر نگرش میان حاکمان، جنگ های ژاپن و چین و بعد تجربه دو جنگ جهانی اول و دوم باعث شد بارها از چند سال تا چند دهه میان تولید و اجرای مستمر گونه نمایش کابوکی وقفه ایجاد شود.
کابوکی از ویژگی های صحنه تا خصوصیات بازیگران
استاد بهرام بیضایی در کتاب تاریخ نمایش در ژاپن درباره سیر تحول و تطور تاریخی و فراز و فرودهای نمایش کابوکی آورده است: تئاتر «کابوکی» تغییرات زیادی به خود دیده است. این گونه نمایشی در آغاز تنها طرح هایی بدیهه سازی شده بود که در نمایش ها جای داده می شد. نویسندگان کابوکی هرگز در یک شکل معین و تعریف شده نمی اندیشیدند و همچون تئاتر آیینی خاور دور و «کیوگن» در «کابوکی» هیچ خط فاصله ای بین کمدی و جدی کشیده نمی شد.
درام نویسان کابوکی غالبا صحنه‌های پرقدرتی می‌نویسند که ارتباط زیادی به قطعات مختلف همان نمایش ندارد و این شیوه شاید سنت مدرن نمایشی در ژاپن را بهتر توضیح دهد که هر برنامه ترکیبی است از قطعات پراکنده از نمایشنامه ها و نه یک درام کامل.
نمایش‌های کابوکی به‌طور سنتی طولانی و ۱۲ ساعت بودند (البته به حدود ۵ ساعت هم رسیده‌اند) و اجرای آن به چهار قسمت تقسیم می‌شود: ۱. قسمت تاریخی (بزرگداشت سنن ملی و ارزش های سامورایی)؛ ۲. حرکات موزون؛ ۳. درامی بومی درباره بازرگانان و پیشه وران؛ ۴. حرکات موزون دراماتیک و مؤثر تک‌پرده‌ای غالباً طنزآمیز.
حرکت موزون در کابوکی همواره بیان‌کننده یک مفهوم کلامی است و دارای وضع، حالت و حرکاتی شیوه پردازی شده است. در این شیوه مثلا گریه کردن را با حرکات موزون سر و حالات مشخص دست نشان می دهند. مهمترین ساز کابوکی ساز «سامی سن» است و خواندن و گویندگی با این ساز از مشخصه‌های تئاتر کابوکی است. بازیگران کابوکی آموزش خود را از سن شش یا هفت سالگی آغاز می کنند و ابتدا حرکت، سپس فن بیان و سرانجام پوشیدن لباس را آموزش می‌بینند. چون نقش کودکان در نمایش‌های کابوکی فراوان است؛ هنرآموزان معمولاً از آغاز کار خود به صحنه می آیند و تجربیات دست اولی را برای حرفه آینده خود کسب می‌کنند. غالب بازیگران برجسته کابوکی که عموما نقش اول را برعهده می‌گیرند نقش خود را از پدرانشان به ارث می‌برند.
نمایش عروسکی بونراکو و ۳۰ سال تمرین برای هنرمندانش
از دیگر گونه‌های مهم نمایش های آیینی و سنتی ژاپن که نمایشی کاملا متکی بر روایت نمایشگران عروسکی و در شاخه تئاتر عروسکی طبقه بندی می شود می توان به نمایش بونراکو اشاره کرد. در بسیاری متون پژوهشی؛ گونه نمایشی بونراکو به عنوان پدر گونه «تئاتر نو» ژاپن معرفی شده است. بیضایی در کتاب تاریخ نمایش در ژاپن درباره بورانکو به عنوان گونه نمایش عروسکی سنتی ژاپن آورده است: اصطلاح بونراکو که امروزه برای نوعی از تئاترهای عروسکی به کار می رود برگرفته از نام «اومورا بونراکوکن» (۱۸۱۰- ۱۷۳۸ میلادی) عروسک گردان بزرگ ژاپنی است. انجمنی به نام انجمن بونراکو در سال ۱۹۶۳ برای حمایت از میراث‌های هنری ژاپن تاسیس شد.
نمایش عروسکی بونراکو همچون تئاتر آیینی خاور دور، قراردادهای مدون خود را دارد. صحنه‌ای دراز و باریک که به سه سطح تقسیم می شود. هر سطحی دیواره هایی دارد که عروسک گردانان پشت آنها می‌نشینند. همه صحنه ها صحنه پردازی دارند و به تناسب داستان تغییر می‌کنند. در سوی راست صحنه، جایگاه تماشاگران درست مقابل صحنه، سکویی برای نقالی و نوازندگان «سامی سن» در نظر گرفته می‌شود. این سکو متحرک است و در مواقع ضروری حرکت می‌کند تا نوازندگان «سامی سن» را مقابل دید تماشاگران قراردهد. در پایان هر پرده از نمایش، گروهی تازه جای گروه قبلی را می‌گیرد.
اجرای نمایش عروسکی با آمدن راوی سیاه پوشی که کلاهی بر سر دارد آغاز می‌شود. (این لباس را همه دستیاران صحنه به جز عروسک گردان اصلی، نوازندگان و قصه گو بر تن دارند.) راوی نام نمایش و نام نوازندگان «سامی سن» و نام قصه گو یا گوینده را اعلام می‌کند. گوینده، داستان را می‌گوید و احساس های هر عروسکی را توصیف می‌کند. گوینده است که لبخند می‌زند، می‌گرید، می‌ترسد یا حیرت می‌کند. عروسک گردان ها و عروسک ها در مرکز صحنه جای می‌گیرند. اندازه و ساخت عروسک ها به نسبت اهمیت شان در نمایش تا حدی متفاوت است. عروسک‌های مونث معمولاً پا ندارند و این به خاطر «کیمونویی» (لباس بلند و سنتی زنان ژاپنی) است که بر تن دارند.
عروسک هایی که نقش کم اهمیت‌تری دارند معمولا دهان، چشم و ابروی متحرک ندارند. موفقیت عروسک گردان در آن است که با عروسک خود یکی و خود نیز جذب درام شود. عروسک گردان باید آموزش ها و تمرینات سخت و طاقت فرسایی را پشت سر بگذارند. آنها ابتدا هدایت پاها (معمولاً برای استاد شدن در این کار ۱۰ سال تجربه و تمرین لازم است.)، سپس دست چپ (۱۰ سال دیگر برای همین کار) و سپس هدایت سر و دست راست را می‌آموزند.
گزارش: امین خرمی
نظر شما