یوزپلنگ ایرانی، گنجینه حیات وحش کشور

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، مطلوب بودن زیستگاه های طبیعی از ارکان مدیریت و حفاظت گونه های ارزشمند محسوب می شود زیرا توجه به این مهم تأثیر بسزایی بر بقاء و تولیدِمثل گونه ها خواهد داشت.  یوزپلنگ ایرانی یکی از گونه های کمیابی به شمار می رود که این روزها در معرض خطر انقراض قرار دارد و به گفته مسوولان زیست محیطی در یک قدمی نابودی است. خبری که چند سال پیش نیز مرتضی اسلامی نماینده هیأت موسس و مدیرعامل پیشین انجمن یوزپلنگ ایرانی از وضعیت بحرانی یوز ایرانی داده بود.

نامگذاری ۹ شهریور به نام روز ملی یوزپلنگ ایرانی به پیشنهاد انجمن حمایت از یوزپلنگ ایرانی در حالی صورت گرفت که نگرانی ها از انقراض این گونه کمیاب شدت گرفته بود و حرکت های مردمی و برنامه های فراگیری برای حمایت از یوزپلنگ ایرانی در سراسر کشور به صورت خودجوش شکل گرفت.  

حادثه ای که در یک روز گرم تابستانی در ۱۳۷۳ خورشیدی رخ داد و توجه همگان را به خود جلب کرد؛ گرمای شدید سبب شد تا یک یوزپلنگ ماده همراه با سه توله اش راهی نخلستان های اطراف شهرستان بافق در استان یزد شود تا با نوشیدن آب عطش خود را فرو بنشاند اما مردم محلی با سنگ و چوب به این حیوان حمله کردند، به طوری که ۲ توله در دم جان دادند و یک توله دیگر که نیمه جان بود به دست مأموران افتاد. این توله یوز به تهران منتقل شد تا نجات یابد. چندی بعد نام ماریتا را بر او گذاشتند و به پارک پردیسان تهران منتقل کردند. این یوزپلنگ آسیایی بعدها به سمبل مظلومیت یوزپلنگ‌ها و حیات وحش ایران تبدیل و مُهر تأییدی بر گواهی فقر اطلاعات مردم در مواجهه با حیات وحش و محیط زیست شد. ماریتا ۹ سال به تنهایی در زیستگاه پردیسان زندگی کرد اما به دلیل تنهایی و نبود جفت هرگز نتوانست مادر شود و نسل خود را در ایران زیاد کند. این توله یوز سرانجام در دی ۱۳۸۲ خورشیدی از دنیا رفت. همین مسأله سبب شد تا تشکل‌های زیست‌محیطی همراه با گردانندگان پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ۱۳۸۶ خورشیدی تصمیم بگیرند تا ۹ شهریور را به نام یوزپلنگ ایرانی در تقویم ملی ثبت کنند تا اینگونه بر لزوم بقای یکی از مهم‌ترین گونه‌های جانوری در معرض انقراض در ایران تأکید کرده باشند.  

بر پایه آمارهای منتشره از طرف سازمان حفاظت از محیط زیست ۸۰ سال پیش جمعیت تعداد یوزها در کشور ۴۰۰ قلاده پیش بینی شده بود که چند سال بعد به حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ قلاده رسید و در نهایت حدود ۲۵ سال پیش به ۱۰۰ قلاده کاهش یافت، از آن زمان تا کنون با توجه به شرایط، منابع مختلف و برآوردهای مطرح شده به طور دائم آماری میان ۴۰ تا حداکثر ۱۲۴ یوز را در کشور داشته ایم که امروزه این تعداد بدون هیچگونه اعلام رسمی به طور قطع کمتر از برآوردهای قبلی است.

عوامل انسانی به عنوان تهدیدی جدی برای بقای این گونه های کمیاب شناسایی شده، به طوری که در کشور از ۱۵ سال پیش تاکنون ۲۸ قلاده به طور مستند و شاهدان عینی به دست عوامل انسانی از میان رفته و همچنین حدود ۱۶ یوز هم بر اثر تصادفات جاده ای از دست رفته اند. مرتضی اسلامی مدیرعامل سابق انجمن یوزپلنگ ایرانی با اشاره به اینکه جاده های کشور برای این گونه از حیوانات امن نیست، در یک نشست خبری گفته بود:‌ تاکنون هفت یوز بر اثر تصادف در محور عباس آباد جاده سمنان-مشهد کشته شده اند که ۲ تای آن ماده بودند. متاسفانه این محور نقطه آسیب پذیر برای جمعیت یوز پلنگ به شمار می آید. وضعیت حفاظت از یوزها در کرویدورها خوب نیست و نقاط حادثه خیز جاده ها برای یوزها باید ایمن سازی شوند؛ بسیاری از جمعیت زادآور هم بر اثر تصادف از میان رفتند.

باید گفت که وضعیت این گونه ها در شرایط بحرانی قرار دارند. در همین ارتباط ریتا گرون‌والد فعال زیست محیطی از مرکز پژوهشی "De Wildt" در آفریقای جنوبی، می گوید: در میان گونه‌های بزرگ حیوانات در معرض خطر، یوزپلنگ‌ها اغلب فراموش می‌شوند در حالی‌که آمار نشان‌دهنده کاهش تعداد آنان بسیار ترسناک است.  در یک یا دو نسل آینده جمعیت یوزپلنگ‌های وحشی احتمالا از میان می‌رود. ما باید به مردم در مدارس، انجمن‌ها و سازمان‌های شکار و جوامع محروم در این مورد آموزش دهیم.

دشواری‌های زندگی یوزها در محیطی حفاظت‌شده

کمبود شکار و از دست دادن توله‌ها که گاهی طعمه شکار عقاب‌ها، شیرها و کفتارها می‌شوند، از جمله عواملی به شمار می رود که تطبیق زندگی با محیط را برای یوزپلنگ های تیزپا دشوار می‌کند. باید گفت یوزها به طور طبیعی توانایی زیادی برای وفق دادن خود با زندگی در مناطق زیستی حفاظت ‌شده ندارند زیرا آنها عادت به طی مسافت‌های طولانی دارند. در مطالعه پژوهشی اخیر که در نشریه تخصصی آمریکایی Proceedings of the National Academy of Sciences به چاپ رسید، به جزئیات زندگی یوزپلنگ‌ها در خارج از مناطق حفاظت ‌شده اشاره شده است. لوری مارکر یکی از نویسندگان این پژوهش می‌گوید: ما باید برنامه‌هایی را تدوین کنیم که به واسطه آن یوزپلنگ‌ها قادر به بقا در کنار انسان‌ها باشند. بهبود روش‌های مدیریت گله‌داری برای کاهش کشتار جمعی یوزپلنگ‌ها به وسیله کشاورزان و تشویق برای استفاده از سگ‌های گله آناتولی که به طور دائم با گله زندگی می‌کنند، از جمله راه‌هایی هستند که این کارشناس برای جلوگیری از انقراض یوزپلنگ‌ها پیشنهاد می‌دهد.

همچنین در همین ارتباط حمید ظهرابی معاون محیط زیست طبیعی سازمان محیط زیست، می گوید: قرار است که با خروج ۵۰ درصدی دام از خارتوران و میاندشت و همچنین خروج سگ های گله از زیستگاه یوز و گسترش مناطق تحت مدیریت محیط زیست بخشی از برنامه‌های حفاظت از یوزپلنگ آسیایی که پنج سال آینده انجام خواهد شد. با خروج ۷۵ درصد سگ های گله آسیب رسان به یوز از زیستگاه یوزپلنگ های آسیایی کمتر می شود و چراکه مطابق با پیش بینی های انجام شده بخشی از مخاطرات مربوط به سگ های گله به این شکل می تواند مدیریت شود.  علاوه بر این، قصد داریم سگ ‌هایی که به یوز آسیب نمی‌ زنند و در عین حال وظیفه حفاظتی از دام را هم انجام می ‌دهند؛ جایگزین سگ‌های گله آسیب‌رسان کنیم.

به گفته لوری مارکر که سال‌ها تجربه مطالعه در مورد زندگی یوزپلنگ‌ها را دارد این حیوانات ترکیبی از سرعت و شکوه هستند و از دست دادن زیرگونه‌های یوزپلنگ در حیات وحش می‌تواند ضربه‌ای غیرقابل تصور باشد.

پیامدهای مثبت حمایت از یوز و رفتار صلح‌آمیز با آن

حفاظت از یوزپلنگ ها به عنوان میراث طبیعی ایران به ما و جوامع بین‌المللی نشان می‌دهد که ایرانیان برای محیط زیست کشور خود ارزش قائل هستند. گونه منحصر به ‌فردی مانند یوزپلنگ در ایران، می‌تواند فرصتی را برای آکوتوریسم و حضور گردشگران داخلی و خارجی فراهم آورد. در این زمینه دانش افراد بسیار کم است و تاکنون تنها بخش کوچکی از گونه‌ها و رابطه‌های موجود در اکوسیستم‌ها را شناخته شده است که با حذف این گونه با پیامدهایی مواجه خواهیم شد که پیش از آن نمی‌دانستیم و برای همیشه یک منبع مطالعاتی مهم برای شناخت جهان را از دست خواهیم داد. در همین زمینه اسماعیل کهرم جانورشناس و استاد دانشگاه، با بیان اینکه در شرایط فعلی با ساختار و بی‌اطلاعی و عملکرد غیرتخصصی افراد در بقای یوزپلنگ ایرانی باید تردید کرد، گفته است: در حالی که با روی کار آمدن افراد متخصص، علاقه‌مند، متعهد و کارشناس می‌توانیم تا ۵۰ سال آینده بقای این حیوان نادر در حال انقراض را تضمین کنیم. با متوقف شدن پروژه حمایت از یوز هیچ‌گونه امیدی به بقای این حیوان وجود ندارد. باید مسئولان سازمان محیط‌ زیست درک لازم را از این فاجعه زیست‌محیطی داشته باشند و هر چه سریع‌تر اقدامات لازم را جهت جلوگیری از انقراض این‌گونه نایب انجام دهند؛ در غیراین صورت تا ۱۰ سال آینده یوز پلنگ ایران به ‌طور قطع منقرض خواهد شد.

نجات یوزپلنگ آسیایی از خطر انقراض با همکاری ایران و آمریکا

با وجود تنش های موجود در روابط سیاسی میان ایران و آمریکا اما کارشناسان حیات وحش ۲ کشور در زمینه نجات یوزپلنگ های آسیایی از خطر انقراض سال های طولانی است که با یکدیگر همکاری می کنند. فعالان محیط زیست آمریکایی از پروژه ای پشتیبانی می کنند که در آن انجمن محیط زیست ایران و برنامه توسعه ملل متحد در تلاش هستند تا از انقراض نسل یوزپلنگ آسیایی که به آنها یوزپلنگ ایرانی نیز گفته می شود، جلوگیری کنند. در همین زمینه لوک هانتر مدیر اجرایی سازمان غیر دولتی پانترا در نیویورک گفته بود: این یک مورد فوق العاده برای حفاظت فوری از گونه ای یوزپلنگ است که ارجح تر از اختلافات سیاسی است. به باور او، هم ایرانی ها و هم آمریکایی ها متوجه هستند که ما نمی توانیم اجازه دهیم تا سیاست بر زندگی یوزپلنگ ها اثر گذار باشد. اگر این کار را بکنیم، آنها از دست می روند.

روز ملی یوزپلنگ ایرانی

برنامه ملی جامعی که در خصوص تحقیقات، حفاظت و مدیریت پلنگ ایرانی در ۱۳۹۴ خورشیدی تدوین شده بود با پیگیری‌های سازمان حفاظت محیط زیست، معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی و دفتر حیات وحش و آبزیان آب های داخلی این سازمان،  در اردیبهشت سال جاری گذشته در مرحله اجرا قرار گرفت. برنامه ملی پلنگ ایرانی که به دنبال اجرای ۳۰ برنامه در ۱۱ فصل با موضوعات زیستگاه‌ها و مناطق آزاد و چهارگانه؛ دامپزشکی، بیماری‌ها و امداد و نجات، فضای حفاظت فیزیکی، امور بین الملل و زیستگاه‌های فرامرزی، طرح بیمه پلنگ ایرانی، تحقیقات، پایش و ارزیابی، پارک طبیعت پردیسان، ذخایر ژنتیکی، شبکه ملی پلنگ ایرانی، آموزش و توانمندسازی، روابط عمومی و امور رسانه، تهیه و تدوین شده است. به گفته آرزو صانعی مدیر عامل موسسه تخصصی مطالعات پلنگ آسیایی و مدیر پروژه نیازسنجی و بررسی اولویت‌های حفاظتی پلنگ ایرانی در راستای حفاظت از جمعیت دوام پذیر در ایران، اگرچه هنوز بودجه‌ای به صورت ویژه به اجرای مفاد این برنامه اختصاص داده نشده، اما تشکیل طرح ساختاری اجرای برنامه یکی از اقدامات اساسی است که در بدو امر انجام می‌شود. همچنین، طراحی برنامه از ابتدا به گونه‌ای بوده که بسیاری از اقدامات در قالب همکاری‌های اداری و ظرفیت‌های موجود نیز قابل اجرا است. همکاری ۴۷ گروه ذی اثر شناسایی شده که برخی از آنها نیز نهادهای دولتی هستند و برای اجرای موثر مفاد آن مورد نیاز خواهند بود.

به مناسبت روز ملی حمایت از یوزپلنگ ایرانی در بسیاری از شهرهای ایران همه ساله برنامه‌هایی چون جشنواره‌های متعدد، سمینارها، همایش‌ها، امضای طومار برای نجات یوزپلنگ ایرانی و برنامه‌هایی برای کودکان و نوجوانان در جهت اطلاع‌رسانی برای ساختن نسلی آگاه صورت می پذیرد تا دیگر در هیچ کجای کشور شاهد انقافی همچون حادثه بافق نباشیم. در ورودی شهر بافق دو تندیس یوز و تابلویی نصب شده با این مضمون: به شهر یوزپلنگ‌ها خوش آمدید این برنامه ‌ها به گونه‌ای ترتیب داده می‌شوند که همگان از ضرورت حفظ گونه‌ای در حال انقراض و چگونگی رفتار با آنان آگاه شوند.