حلقه عاشقی در گرمای بالای ۴۰ درجه

آیین‌های عزاداری مردم استان بوشهر درمحرم در سراسر کشور و حتی نقاط مختلف دنیا مشهور و در این ماه این استان میزبان و مقصد عده زیادی از ارادتمندان سید الشهداست تا سبک خاصی از شورحسینی و سینه‌زنی متفاوتی را به نظاره

بنشینند یا اینکه خود که زاده این استان هستند نیز به طریقی ارادت و دلبستگی خود را به سومین اختر تابناک امامت و ولایت ابراز دارند.   

عزاداری سرور و سالار شهیدان در استان بوشهر همانند سایر شهرها و روستاهای کشور در ماه محرم با شور و حرارت برگزار و علاوه بر مراسم زنجیر ‌زنی، سینه ‌زنی سنتی و روضه‌ خوانی دارای آیین های خاصی است که باعث شده هرسال مردم

از سراسر کشور برای دیدن این آیین‌ها به این استان سفر کنند.

بوشهر از جمله استان‌هایی است که بیشتر آئین‌های سنتی عزاداری آن به عنوان آثار ناملموس و معنوی ثبت ملی شده و این بیانگر ریشه و اصالت این آئین‌ها در این استان از دوران زندیه و قاجاریه است.

به گفته محمد حسین ارسطو زاده مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر  از ۷۰ اثر ناملموس و معنوی ثبت شده این استان در فهرست آثار ملی ۱۹ اثر مربوط به آئین‌های ماه محرم است.

 تعزیه، سینه زنی بوشهری، شروه خوانی، علم کشون 'خورموج'، علم گردانی 'درودگاه'، نان پوشی، مختک، مراسم شب یازدهم ماه محرم (نگهداری فانوس های روشن در تنور)، سنج و دمام، شهید کردن علم، پخت هریسه، خاکسپاری شهیدان

کربلا 'گناوه'، پامنبری، گندم کوبی 'شبانکاره'، پخت آش بوشهری، هیامظلوم ، گرده بخشو، شبیه گردانی عاشورا و تعزیه قانیان در بندر ریگ از جمله آئین‌های محرم در بوشهر است که در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

بیشتر آئین‌های عزاداری درچهار محل قدیم شهر بوشهر شامل کوتی (شیخ سعدون)، شنبدی، دهدشتی و بهبهانی برگزار می‌شود و کمتر بوشهری است که در این ماه در محله و زادگاه خود حاضر نباشد.

روضه و نوحه خوانی در هر شب ماه محرم به یک موضوع حادثه غم انگیز کربلا ارتباط دارد طوریکه شب اول درباره فرا رسیدن ماه محرم است و افرادی که از قدیم در خانه‌های خود مراسم عزاداری امام حسین (ع) را برای بانوان برگزار می‌کنند در

این روزها اقدام به بستن گهواره علی اصغر(ع) با عنوان مختک می کنند، شب دوم حضرت مسلم، شب سوم طفلان مسلم، شب چهارم حجه الوداع، شب پنجم حر، شب ششم حضرت علی اصغر، شب هفتم حضرت علی اکبر(ع)، شب هشتم

قاسم داماد، شب نهم حضرت عباس (ع) و شب دهم درباره امام حسین(ع) است.

برخلاف استان‌های دیگر به دلیل نوع عزاداری مردم استان بوشهر بیشتر آئین‌های سنتی عزاداری در مسجدهای قدیم شهر و تکایا برای مردان و برای زنان نیز در حسینیه‌ها و برخی خانه‌ها در محله‌های قدیمی که ریشه و اصالت دارد برگزار و

بانوان کمتر برای دیدن آئین‌های عزاداری در کنار خیابان می‌ایستند.

سنج و دمام

تماشای جلوه‌های خاص و منحصر به‌ فرد شیوه‌های مختلف عزاداری در استان بوشهر را باید در چهارمحل قدیم جست‌وجو کرد، جایی که بخش عمده عزاداری بوشهر در دهه اول محرم در شب‌ها به سبک و سیاق سنتی و با نوعی موسیقی به نام دمادم‌زنی اجرا می‌شود.

در مراسم عزاداری همراه با دسته‌های سینه‌زنی و هنگام تعزیه‌گردانی، سنج و دمام در تمام نقاط استان بوشهر نواخته می‌شود.

ایام محرم بویژه روزهای نهم و دهم آن، در کوچه پس‌کوچه‌های بوشهر صدای سنج و دمام است که به گوش می‌رسد و مردم با شنیدن این صدا از آغاز مراسم سینه‌زنی آگاه می‌شوند. 

دمام‌زن‌ها هنگام ضرب زدن، طرف راست را با ضرب کوچک و طرف چپ دمام را با دست ضربه می‌زنند، تعداد دمام‌ها در هر دسته به طور معمول فرد است که یکی از آنها وظیفه هدایت و شکستن ریتم را دارد که به آن "اِشکون" گفته می‌شود.

مساله مهم این است که دمام را هر کسی نمی‌تواند بنوازد و تنها افراد باتجربه می‌توانند دمام بزنند و  سر دسته دمام‌زن‌ها ، راهنمایی دمام‌زن‌ها را برعهده می‌گیرد و با ریتمی متفاوت از دیگران دمام می‌زند.

گروه دمادم‌زن متشکل از ۵ تا ۷ نفر است که شامل یک نفر اشکون (دمام کوچک)، ۲ نفر غمبرزن (دمام بزرگ) و چهار نفر هم زیر غمبرزن (دمام متوسط) می‌شود که به صورت هماهنگ با هم و در ریتمی متفاوت بر طبل و دمادم خود با شور و حرارت خاصی می‌کوبند.

در این نوع از موسیقی عزاداری بوشهر به غیر از دمام زن ها هفت نفر به نام سنج‌زن و یک نفر بوق‌زن هم مشارکت دارند.

دمادم‌زنی حدود ۴۵ دقیقه زمان می‌برد و پس از آن با ورود جمعیت به شبستان مسجد یا حسینیه، نوحه پامنبری  اجرا می‌شود.

نوحه پامنبری

نوحه پامنبری یکی دیگر از آیین‌های زیبای عزاداری سنتی مردم استان بوشهر است که درمحرم قبل از سخنرانی مذهبی کنار منبر به صورت جمعی و با سبکی خاص اجرا می‌شود.

پامنبری‌خوانی از قدیمی‌ترین سبک‌های نوحه‌خوانی و عزاداری در استان بوشهر است، این سنت قدیمی بعد از نواختن سنج و دمام اجرا و ذاکر از روی منبراشعاری را با آهنگ و ریتم‌های خاص می‌خواند و مردم در قسمت‌هایی که لازم است در جواب ذاکر همخوانی می‌کنند.

سینه زنی بوشهری (حلقه عاشقی)

پس  از آیین پامنبری و پذیرایی از عزاداران مراسم سینه‌زنی متشکل از حلقه‌های ویژه با عنوان 'برBOR' آغاز می‌شود.

در سینه‌زنی بوشهری یک نفر به عنوان 'پیشخوان' نوحه‌های به ‌اصطلاح 'پیش واحد' را برای آماده شدن فضا می‌خواند و در طول زمان اجرای مراسم از سوی پیشخوان ۲ تا ۳ حلقه به دور او تشکیل می‌شود.

در هر بر یا حلقه سینه‌زنی، افراد با دست چپ، کمر فرد کناری را گرفته و با دست راست سینه می‌زند و سینه‌زن‌ها با هر ضربه به سینه، پای خود را حرکت داده و دور می‌چرخند و نوحه‌خوان اصلی، نوحه را با ۲ ضرب به صورت هر ضرب روی یکی

از پاها اجرا می‌کند و مردم هم در جاهای لازم پاسخ می‌دهند و هنگامی‌که تعداد برها به ۲۰ رسید، نوبت به نوحه‌خوان اصلی می‌رسد.

اوج اجرای سینه‌زنی بوشهری، اعلام 'واحد' از سوی نوحه‌خوان است که در آخرین لحظه‌ها سینه‌زنی که دریای  مواج سینه‌زنان در اوج هیجان و شور فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می‌گوید 'واحد' و گروه سینه‌زن یکصدا جواب

می‌دهند 'الله واحد' که از این به بعد سینه‌زن‌ها فقط روی پای راست سینه می‌زنند و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند.

در واحد سینه زنان با حرکت‌های موزون پا، پای راست را عقب می‌اندازند در حالی که خم شده‌اند، دست راست را تا نزدیک زمین می‌برند، بعد با چرخش دست بلند می‌شوند و به صورت هماهنگ و یک صدا سینه می‌زنند.

این آیین سینه‌زنی بوشهری از جمله آیین‌های مشهور و سنتی عزاداری است که به ثبت ملی رسیده است امروز این شیوه سینه‌زنی از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است.

آیین های عزاداری و سینه زنی سنتی استان بوشهر در همه نقاط ایران و حتی دنیا با نام و صدای وزین و آواهای حزین جهانبخش کردی زاده معروف به «بخشو» به عنوان اعجوبه نوحه خوانی محرم شناخته شده است.

بخشو صدای ماندگار

جهانبخش کردی زاده، ملقب به 'بخشو' در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی در باغ ملای بوشهر زاده شد، نواهای وزین و آواهای حزین حنجره توانای بخشو در نوحه خوانی های جنوبی که بیشتر با عنوان 'شروه خوانی' شهرت داشت، در میان بوشهری

ها، جنوبی ها و دیگر خطه های ایران حتی، زبانزد بوده و از وی به عنوان اعجوبه عالم نوحه خوانی و سینه زنی های سنتی بوشهر در محرم یاد می شود.

وی از جوانی به تشویق خانواده و 'سید علی مهیمَنیان' از نوحه سرایان نامی بوشهر به شروه خوانی روی آورد و مهیمنیان منبع الهام و زمینه انتقال تجربیات ارزنده و مؤثری برای جهانبخش کردی زاده بود.

در اندک زمانی استعداد ذاتی، صدای بی‌نظیر و مهارت بخشو در این امر باعث شد آوازه او در سراسر شهر بپیچد و با استفاده از راهنمایی‌های استادانی همچون مهیمنیان، 'اصلاح‌پذیر' و بویژه محمد شریفیان که از خویشاوندان وی بود، در ردیف

بهترین نوحه‌خوان‌های بوشهر قرار گرفت.

نوع حنجره بخشو به اعتقاد بسیاری از اهل فن از معدود حنجره‌هایی بود که در دنیای موسیقی و خوانندگی وجود داشته و دارد طوریکه آوازه اجرای بی‌نظیرش باعث شد تا علاقه‌مندان زیادی برای شنیدن صدای فراگیر و دلنشین او به بوشهر کشیده شوند.

بخشو علاوه بر خواندن، موسیقی نیز می دانست و نی جفتی و سازهای کوبه ای را به خوبی می نواخت و علاوه بر اجرای زیبا و بی‌نقص نوحه‌ها و مرثیه‌های سنتی بوشهر، در اجرای شروه، چاوشی خوانی، مناجات، صبحدم، بیت خوانی، جنگ

نامه، مصیبت و خیام خوانی نیز از تبحر خاصی برخوردار بود.

از نکات برجسته اجرای وی علاوه بر حجم صدا و زنگ حزین و گیرای نوایش می‌توان به تسلط در اجرای اوج و فرودهای شروه و تحریرهای بی نقصش در نوحه و واحد خوانی اشاره کرد.

بسیاری از ملودی‌ها و سبک نوحه‌های وی، الهام بخش تعدادی از نوحه خوانان جنوب کشور و تعدادی از ترانه سرایان گشت که تاکنون نیز ادامه داشته است.

ترانه معروفی با نام 'ممد نبودی ببینی' که بعد از آزادسازی خرمشهر در سال ۱۳۶۱ و به یاد محمد جهان‌آرا، توسط غلامعلی کویتی‌پور خوانده شد، ملودی و سبک آن بطور کامل مشابه نوحه'لیلا بگفتا ای شه لب تشنه کامان' از جهانبخش

کردی‌زاده است که سال‌ها پیش از ترانه کویتی‌پور، خوانده شده بود.

بخشود سرانجام آخرین اجرای خود را در مرداد ماه سال ۱۳۵۶ در حرم امام رضا (ع) انجام داد و پس از آن در راه برگشت از مشهد بر اثر عارضه قلبی در شهر شیراز درگذشت و بوشهر را در عزا و ماتم فرو برد.

مرگ ناگهانی او تمام مردم بندر بوشهر را عزادار کرد و در حالی که بازار شهر به احترام او تعطیل شده بود، مردم بوشهر یکی از باشکوه‌ترین تشییع جنازه‌ها را همراه با عزاداری و سینه زنی در تشییع جنازه وی برپا کردند و در جوار امامزاده

محمدباقر بوشهر به خاک سپرده شد.

اکنون با پیگیری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر شیوه نوحه خوانی جهانبخش کردی زاده تحت عنوان ' گرده بخشو' در فهرست آثار معنوی و ناملموس ملی کشور به ثبت رسیده است.

آئین هیا مظلوم
به این شیوه سنتی عزاداری که مردم استان بوشهر مبدع آن هستند یزله بوشهری هم گفته می‌شود نحوه انجام آن بدین صورت است که افراد با گرفتن کمر فرد جلو تشکیل یک قطار انسانی داده و با ضرب آهنگ شعر یزله، به نرمی قدم برداشته و به جلو می‌روند.

در این مراسم عزاداری، گروه پس از طی مسافتی ایستاده و دایره وار و خمیده به سمت مرکز، با ریتم یزله شروع به سینه‌زنی می‌کنند که شعرها و نوحه‌هایی که در این آیین می‌خوانن بستگی به زمان آن مراسم دارد.

این آیین سنتی بوشهری در روزهای نهم و دهم محرم در پایان سینه‌زنی سنتی برگزار می‌شود و در شب تاسوعا همه با هم می‌خوانند 'شب تاسوعاست امشب' و تک خوان در جواب می‌گوید 'کربلا غوغاست امشب'.

نان پوشانی
در میدانی که مراسم روز عاشورا و یا تعزیه برگزار می‌شود، خیمه‌هایی که متعلق به امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت زینب(س)، علی اکبر(ع) و قاسم(ع) است، بر پا می‌شود.

مردم در خیمه‌ها به عزاداری پرداخته و مراسم نذری و نان پوشانی را اجرا می‌کنند در این آئین فرد نذر شده (بیشتر نوزادان) را بر خیمه امام حسین(ع) و یا در مسجدها روی منبر خوابانده و تمام بدن آنان را با نان می‌پوشانند سپس نان را با حلوا

به صورت لقمه‌های بزرگ درآورده و بین مردم تقسیم می‌کنند.

 آیین‌های صبحدم، مختک، تعزیه
در شب عاشورا مردان و زنان بوشهری تا سحر مشغول عزاداری هستند و با برگزاری آئین صبحدم که یکی از آئین های سنتی این استان است با خواندن نوحه‌ای ویژه از آفتاب می‌خواهند تا طلوع نکند که مبادا با برآمدنش امام حسین(ع) قربانی شود.
حضور زن‌ها در مراسم صبحدم بیشتر از مردان است و در پاره‌ای از محله‌ها فقط زن‌ها این مراسم را برگزار می‌کنند آنها در حالی که عروسک شبیه علی اصغر(ع) را حمل می‌کنند، پشت سر مردها که علمی به یاد علم‌دار کربلا حضرت عباس(ع)

در دست دارند و جلوی دسته حرکت می‌دهند و زن‌ها نیز هر بار پس از پایان همخوانی مردان، با سردادن کل (kel)حضور خود را پر رنگ تر می‌کنند.

بعد از این مردم با برگزاری نماز ظهر عاشورا خود را برای تعزیه ظهر عاشورا که در همه نقاط استان بوشهر رایج است آماده می کنند تعزیه خوان‌ها در چند میدان بزرگ شهر جمع می‌شوند و صحنه‌های تاسوعا، عاشورا، شام غریبان و ۱۳ محرم را به تصویر می‌کشند.
گروه عزاداران روزهای نهم و دهم وسایلی را با خود حمل می کنند که 'شده' SHADE (علم) یکی از آنهاست و در جلو هیات عزاداری یک نفر' شده ' را روی کمربند چرمی پهن بسته و جلو عزاداران می‌گرداند هنگام حرکت شده‌ها را تکان داده و به

نشانه تعظیم و سلام بر امام حسین (ع) تیغه وسط 'شده' را که نوک بلندی دارد خم کرده و تا زمین می‌آورند.

گروهی از عزاداران انواع مختلف علم را به ترتیب پشت‌سر هم حمل کرده و حرکت می‌دهند، دو نفر نیز پارچه‌ای را که مشخصات هیات عزاداران روی آن نوشته شده به نام کتیبه در جلو دسته حرکت می‌دهند.

همچنین اسب سفیدی که ذوالجناح نام اسب امام حسین (ع) برآن گذاشته شده و بدن آن را با پارچه‌هایی می‌پوشانند و شال‌های رنگی را دور گردن آن می‌آویزند و پیرمردانی که توانایی سینه زنی محکم را ندارند، اطراف ذوالجناح سینه می‌زنند.

گهواره علی اصغر(ع) 

در ماه محرم بطور معمول در تمام شهرها و روستاهای استان بوشهر آئین گهواره علی اصغربرپا می‌شود در این آئین گهواره چوبی که مختک ( Makhtak) نامیده می‌شود با تور سبز پوشیده شده است، طفلی هم سن و سال علی اصغر را با

پوشیدن لباس سبز می خوابانند و زنان آن را تکان می دهند و همزمان به نوحه و لالایی خوانی می پردازند.

در این آئین بیشتر زنان نازا گهواره را به نیت برآورده شدن آروزی خود تکان می‌دهند و لالایی می‌خوانند.

ذکرخوانی
یکی از رسم‌های پسندیده و زیبای استان بوشهر که عزاداری ماه محرم آن را از بقیه نقاط کشور متمایز می‌کند، آئین 'ذکرخوانی' است این سبک از مراسم از زمان‌های گذشته که وسایل و ادوات موسیقی مثل امروز خلق نشده بود، با شیوه‌های

متفاوت از نوحه‌خوانی رایج بوشهری‌ها از سوی افراد مسن که دارای صدای خوش هستند، اول ماه محرم قبل از غروب آفتاب اجرا می‌شد و اهالی شهر و روستا را در جریان فرارسیدن ماه محرم قرار می‌داد.

حجله حضرت قاسم
حجله نمادین حضرت قاسم (ع) را با پارچه‌ها و نوارهای رنگی تزئین و چراغانی می‌کنند ‌و این حجله روی دست چهار نفر حمل می‌شود.

زنان با دیدن آن کل (kel) می‌کشند ‌و بر سر و صورت خود می‌کوبند و برای داماد ناشاد امام حسین (ع) گریه و زاری سر می‌دهند، همراهان حجله نوحه قاسم می‌خوانند و در عقب حجله خونچه‌هایی حاوی شمع، شیرینی و حنا حمل می‌شود این

آئین در شب هفتم ماه محرم و بیشتر به وسیله زنان برگزار می‌شود.

شمع زنی
شمع زنی یکی از آئین‌های کهن بوشهر است که شب عاشورا در مکان‌های مقدس و کوچه‌های قدیمی به یاد درگذشتگان و خوبان برپا می‌شود و بهانه‌ای برای راز و نیاز با معبود است.

شام غریبان
' شام غریبان'، مراسمی است که غروب روز عاشورا در شب یازدهم محرم برگزار و نوحه شام غریبان با فلوت همراهی می‌شود و تمام چراغ‌های کوچه‌ها و معابر اطراف را خاموش می‌کنند و عزاداران به صورت دسته‌های چند نفری به راه می‌افتند.

چند قدم که راه افتادند به صورت حلقه وار دور یکدیگر نشسته و شمع روشن می‌کنند و نوحه شب شام غریبان را می‌خوانند گروه اول پس از خواندن نوحه شمع‌ها را خاموش کرده، بلند می‌شوند و به راه می‌افتند.

سپس گروه بعدی نشسته و نوحه شام غریبان را می‌خواننددر میان راه همه ساکت شده یک نفر مصیبت می‌خواند و بقیه بر سر و صورت خود زده و گریه و زاری سر می‌دهند.

در بعضی جاها در این شب گروه موزیک نیز که شامل یک طبل زن و یک سنج زن است به راه افتاده و دیگران پشت سر وی ملایم زنجیر می‌زنند.