به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، عبدالمحمد آیتی از مترجمان بنام و چیره‌دست عربی به فارسی بود که ترجمه‌های فارسی قرآن مجید، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه از جمله آثار ماندگار او به شمار می روند. آیتی به فرهنگ، ادب زبان عربی، فارسی و تاریخ کهن جوامع اسلامی بسیار مسلط بود و با ترجمه های قوی و درست در انتقال تاریخ و فرهنگ پرشکوه مسلمانان نقشی موثر داشت. همگان بر این موضوع واقف هستند که ترجمه یک فن علمی به شمار می رود و مترجم افزون بر تسلط به ۲زبان لازم است در آن علم و موضوعی که به ترجمه می پردازد تسلط کافی داشته باشد. از این رو آیتی را تنها به عنوان مترجم چیره دست نمی شناسند بلکه خدمات او به لحاظ تاثیری که در پیوندهای فرهنگی، اجتماعی و علمی میان ملل مختلف دارد بسیار پراهمیت می دانند.
با توجه به تنوع ترجمه های بازمانده از استاد عبدالمحمد آیتی در حوزه های تاریخ، سیاسی، اجتماعی، فلسفی، شعر و ادب فارسی و عربی می توان برای فهمیدن بزرگی او نشانه های روشن و آشکاری یافت. قرآن مجید، نهج البلاغه و ترجمه صحیفه سجادیه از جمله مهم ترین حوزه های دینی شناخته می شوند که بخش وسیعی از ادبیات عرب است که برگردان آنها به زبان فارسی بسیار حساس است که از عهده هر فردی بر نمی آید و آیتی توانست به خوبی این مسوولیت مهم را پایان بخشد. چنانچه او در مقدمه یکی از کتاب های خود نوشته که چاپ عربی به لحاظ تاریخی و زبانی خطاهای فاحش دارد و برای تصحیح آنها کاری مستقل لازم است و او با احساس مسوولیت علمی این زحمات را با رنج بسیار تحمل کرده است. آیتی در حوزه ترجمه بیشتر آثاری را انتخاب می کرد که ترجمه نشده بود و او آثاری را که خارج از دسترس بودند، با ترجمه شیوای خود در معرض بهره بردای محققان و دانشجویان قرار می داد.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در این نوشتار سعی دارد به مناسبت درگذشت استاد عبدالمحمد آیتی، آثار او در سه حوزه ادبیات، تاریخ و مذهب معرفی و بررسی کند.
ترجمه های متون دینی
عبدالمحمد آیتی در ترجمه متون دینی بسیار حرفه ای بود و آثار ارزشمندی در این زمینه از او به یادگار مانده است که می توان به ترجمه العبر ابن خلدون که متن آن در ۶ جلد به همراه مجلد هفتمی شامل فهارس(رجوع به فهرس و فهرست شود) منتشر شده، اشاره کرد. این اثر از سال ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۱ خورشیدی تدوین و به وسیله پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شد. مقدمه بسیار بی نظیر ابن خلدون بر این کتاب نزد همه آشنایان به تاریخ اندیشه در عالم اسلامی شناخته شده است. استاد آیتی با همت چشمگیر خود آن متن دشوار را به فارسی برگرداند و در این مدت ناگزیر شد که نسخه‌های مختلفی از آن کتاب را از نظر بگذراند تا ترجمه‌ای شایسته ارائه دهد. افزون بر العبر او تقویم البلدان ابوالفداء (در جغرافیای تاریخی)، مختصر تاریخ الدول ابن عبری، الحوادث الجامعه منسوب به ابن فوطی و الغارات ابن هلال ثقفی درباره وقایع حکومت حضرت (ع) و از میان تحقیقات معاصر تاریخ دولت اسلامی در اندلس محمد عبدالله عنان، حجاز در صدر اسلام احمد العلی و تعمیر و توسعه مسجد پیامبر ناجی محمد حسن را به فارسی برگرداند.
همچنین آیتی، از تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار یا همان تاریخ وصاف (تالیف شرف‌الدین عبدالله بن فضل‌الله شیرازی معروف به وصاف الحضره) که گرچه فارسی است اما متنی متکلف، متصنع و تحریری نوشته تا استفاده از این کتاب که از مهمترین منابع تاریخ ایلخانان ایران محسوب می شود، آسان شود. سرانجام عبدالمحمد آیتی با ترجمه قرآن کریم گام بلندی در دنیای ترجمه برداشت. تا پیش از ترجمه او صرف نظر از ترجمه‌های کهن قرآن کریم به فارسی که برخی از آنها تابناک است می توان به ترجمه الهی قمشه‌ای که ترجمه ای معمول و در دسترس عموم فارسی‌زبانان بود، اشاره کرد. ترجمه قرآن کریم او سه سال به طول انجامید که در فاصله سال های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۹ خورشیدی بارها منتشر شد و مورد استقبال و توجه اندیشمندان قرار گرفت. استاد بهاء الدین خرمشاهی در جایی چنین می نویسد: یکی از فرخنده ترین و مهم ترین رویدادهای تاریخ یک هزار و یکصد ساله قرآن مجید به فارسی ترجمه شیوای استاد عبدالمحمد ها آیتی مترجم نامدار معاصر از آن است و در جای دیگری می گوید و اما ترجمه استاد عبدالمحمد آیتی منحیث المجموع شیوا ترین و سرافراز ترین و خوش خوان ترین و متین ترین و دقیق ترین و آن و امروزی ترین ترجمه قرآن مجید است.
البته این ترجمه که مورد استقبال اندیشمندان قرار گرفت مورد نقادی برخی نیز واقع شد به گونه‌ای که ۱۵ مقاله در نقد و بررسی این ترجمه در مجلات مختلف به چاپ رسیده است. آیتی درباره ترجمه قران کریم گفته بود: من در ترجمه قرآن غالباً به تفسیر تبیان شیخ طوسی و ابوالفتوح رازی مراجعه می‌کردم. ترجمه قرآن مثل نویسندگی و شعر گفتن است، که قریحه خلق عبارات زیبا می‌خواهد.
استاد آیتی پس از ترجمه عالی و متعالی قرآن کریم، ۲ کتاب ارزشمند نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را هم به فارسی دلنشین برگردانده است. ترجمه نهج البلاغه آیتی بعد از ترجمه سیدجعفر شهیدی از ترجمه‌های ماندگار او به شمار می‌رود و او از معدود افرادی بود که هم بر ادبیات عرب و هم بر ادبیات فارسی تسلط داشت و ترجمه و آثار او بر مراکز علمی و دانشگاهی تأثیر ویژه‌ای گذاشت. نهج البلاغه یک نثر فاخر است، بنابراین ترجمه هم باید متناسب با آن از یک نثر فاخری درادبیات فارسی برخوردار باشد که هم استاد شهیدی و هم عبدالمحمد آیتی این مسأله را رعایت کردند و مهم ترین خصوصیت ترجمه آنها تناسب داشتن با متن اصلی است. حسن انوشه پژوهشگر تاریخ، زبان و ادبیات فارسی در این باره می گوید: او مترجم خیلی خوبی بود و از زبان عربی آثار را ترجمه می‌کرد، صحیفه سجادیه، نهج‌البلاغه و بخشی از کتاب‌های تاریخ عرب را ترجمه کرده است. آیتی قرآن‌شناس، نهج‌البلاغه‌شناس و سال‌ها عضو فرهنگستان و در کار خودش آدم متبحر و کارشناسی بود و در عین اینکه فاضل بود، فضل و فضیلت را با هم داشت و بسیار متواضع بود. من چند باری بیشتر خدمت او نبودم، اما مجلس در حضور او شاد بود و آدم زنده‌دلی بود. هر بار که کنارش می‌نشستم، از وجودش بهره‌مند می‌شدم.
محمدحسین رجبی دوانی محقق نیز درباره آیتی می گوید: استاد آیتی یکی از برترین پژوهشگران و مترجمان برجسته حوزه تاریخ اسلام به شمار می‌آید که با ترجمه برخی از آثار مهم علمی و فرهنگی جهان اسلام از عربی به فارسی، خدمت ارزنده‌ای به فرهنگ ایرانی اسلامی کرد تا فارس‌زبانانی که به زبان عربی تسلط ندارند، بتوانند از منابع عظیم اسلامی در عرصه‌های مختلف قرآن، تاریخ اسلام، سیره اهل بیت(ع) و... بهره ببرند. ترجمه آیتی از قرآن کریم که آیتی را بیشتر به آن می‌شناسند؛ ترجمه ای که به او چنین لقب داده؛ آیتی مترجم قرآن است.
در حوزه ادبیات و تاریخ
استاد آیتی از ۱۳۷۰ خورشیدی به عضویت پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی درآمد و پس از تشکیل گروه دانشنامه تحقیقات ادبی در ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۹ خورشیدی ریاست این گروه و پس از آن ریاست شورای علمی دانشنامه تحقیقات ادبی فرهنگستان را نیز بر عهده داشت. او ترجمه‌هایش را با ادبیات آغاز می‌کند. باتلاق اثر می‌کا والتاری نخستین ترجمه او است که در ۱۳۴۱ خورشیدی در کتاب هفته کیهان منتشر شد. کشتی شکسته تاگور را انتشارات فرانکلین در ۱۳۴۴ خورشیدی به چاپ رساند. کالسکه زرین برادران گریم و آثار مهمی از ادبیات عرب مانند معلقات سبع، الغفران ابوالعلا و غزل‌های ابونواس که تا امروز هم تنها ترجمه‌های معتبر این آثار کلاسیک است. آیتی اگرچه به سبک کهن شعر می‌گفت، عاشق قصیده بود، غزل را دوست داشت و با شعر کهن مانوس بود اما جزم اندیشی کهن گرایان آن روزگار را که شعر نو را برنمی تابیدند، نداشت. ترجمه اشعار اعراب به فارسی همچون غزل های ابونواس و قصایدی از ابن ابی الحدید معتزلی در منقبت امام علی با عنوان علویات سبع از جمله آثار ماندگار آیتی به شمار می روند. ترجمه عربی بنداری از شاهنامه حکیم طوس به فارسی نیز از دیگر آثار او محسوب می شود. در کنار این متون کلاسیک از استاد آیتی ترجمه تاریخ ادبیات زبان عربی حنا الفاخوری و رندا (داستان های کوتاهی از نویسندگان معاصر سوری) نیز منتشر شده است. آیتی به عنوان عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به بحث‌هایی که درباره تهدید یا از میان رفتن زبان فارسی مطرح می‌شود، اظهار کرده بود: وقتی چیزی ساخته می‌شود، مثل کامپیوتر، تلویزیون و یا اینترنت، مقدار زیادی لغت همراه خود می‌آورد اما من درباره زبان فارسی هیچ دغدغه‌ای ندارم؛ چون آن‌قدر محکم و غلیظ است، که با این چیزها خللی در وجودش پیدا نمی‌شود. الآن ما این شعر را هنوز هم می‌خوانیم که «بوی جوی مولیان آید همی». این شعر بیش از هزار سال است که سروده شده؛ ولی وقتی می‌خوانیدش، انگار مال امروز است، یا مثلا داستان «گردآفرید» از «شاهنامه»؛ جدا از لغات مشکل این اثر. ما اینها را متوجه می‌شویم؛ حال آن‌که در اروپا زبان کسانی مثل شکسپیر یا امثال او را دیگر امروز نمی فهمند؛ ولی ما شعر فردوسی، نظامی و یا داستان «سمک عیار» را می‌فهمیم و برای‌مان قابل درک‌اند.
در واقع عبدالمحمد آیتی ادیب بود و به ادبیات فارسی بسیار دلبستگی داشت و اهمیت می‌داد. او متون ادبی گوناگونی را گزیده و با شرح و توضیح همراه کرده بود که از آن جمله می توان به مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر، و اسکندرنامه نظامی؛ پیر نیشابور (گزیده آثار عطار)؛ شکوه سعدی در غزل؛ شکوه قصیده(گزیده‌ای از قصاید فارسی از لامعی گرگانی تا کمال الدین اصفهانی)؛ گزیده مقامات حمیدی؛ تفسیری بر شعر شمس المناقب سروش اصفهانی؛ قصه باربد و بیست قصه دیگر از شاهنامه” ( که نکته جالب در مورد آن توجه گردآورنده به بخش سوم شاهنامه یعنی بخش تاریخی است)؛ شرح منظومه مانلی و پانزده قطعه دیگر از نیما یوشیج و در تمام طول شب” (شرح چهار شعر بلند نیما با همکاری حکیمه دسترنجی) اشاره کرد که پدید آوردن آنها حاکی از پیوند روحیه ادبی کلاسیک او با نوجویی و ذوق سلیم است. افزون بر اینها مجموعه ای هم از مقالات استاد آیتی به کوشش حکیمه دسترنجی ذیل عنوان سفیر سخن به چاپ رسیده است. آیتی درباره علاقه اش به ادبیات می گوید: من با ادبیات معاصر آشنایی دارم. درباره نیما یوشیج در ۲ کتاب «منظومه‌ی مانلی» و «در تمام طول شب» کار کرده‌ام. به نظر من، این دو زمینه هیچ منافاتی با هم ندارند و آنها که این‌گونه فکر می‌کنند، در اشتباه‌اند. اگر کسی بر ادبیات معاصر مسلط باشد، می‌تواند کار کند؛ به این شرط که کتاب‌های معاصر را از نویسندگان، شاعران و رمان‌نویسان خوانده باشد و آنها را بشناسد.
آیتی بعدها بیشتر به ترجمه آثار تاریخی همچون؛ تاریخ فلسفه در جهان اسلامی اثر حنا الفاخوری و خلیل الجر، درباره فلسفه اسلامی اثر ابراهیم مدکور پرداخت. این ۲ اثر که شاید امروز کمتر به کار متخصصان و تاریخدانان بیاید تا مدت‌ها تنها منبع و ماخذ و مورد استفاده دانشگاهیان بود. در همین ارتباط مهدی محقق نویسنده، محقق و شارح کتب فلسفی می گوید: استاد آیتی از جمله مورخان و ادیبان برجسته کشور بودند و آثاری که ایشان ترجمه کردند بخشی از آثار فخیم و ارزشمند زبان و ادبیات عربی است که شرح و ترجمه معلقات سبع از جمله آنهاست که نخستین بار توسط ایشان ترجمه شد و نیز در ترجمه تاریخی نیز العبر ابن خلدون از برجسته ترین آنها به شمار می رود و همچنین در حوزه متون دینی هم ترجمه قرآن کریم و صحیفه سجادیه و نهج البلاغه را از ایشان در دست داریم.
گفتنی است آیتی حدود ۵۰ کتاب تألیف و ترجمه در کارنامه کاری‌اش دارد، که از آن جمله می‌توان به تحریر تاریخ وصاف؛ آمرزش ابوالعلا معری (ترجمه)، داوری حیوانات نزد پادشاه پریان، گزیده شرح مقامات حمیدی، در تمام طول شب، شرح چهار شعر بلند نیما و ... اشاره کرد. او با پدید آوردن این آثارارزشمند در ۱۳۸۲ خورشیدی برنده کتاب سال شد.
نظر شما