به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ نوشتن در مورد تاریخ همواره به پادشاهان، فاتحان و قدرتمندان اختصاص داشته است و کمتر به مردم عادی و زندگی اجتماعی آنها توجه می شود و حتی تا به امروز هم این نوع نوشتن ادامه دارد و به تازگی در دانشگاه ها به مسئله تاریخ اجتماعی توجه می شود که نمونه های اندکی از تاریخ اجتماعی که از سال های نه چندان دور باقی مانده می تواند راهگشا کار این نوع تاریخ نگاری در کشور باشد. یکی از نمونه های موفق در این حوزه تالیفات مرتضی راوندی با عنوان تاریخ اجتماعی ایران است که در نوع خود اثری کم نظیر و بی مانند به حساب می آید که حاصل سال ها تلاش و کوشش بی وقفه این نویسنده بزرگ است؛ اثری که راوندی در مورد انگیزه های نوشتن آن می گوید: واقعیت این است که ما تاریخ ملی نداشتیم. تاریخی که نمودار زندگی مردم این مملکت باشد، وجود نداشت و تقریباً از قبل و بعد از اسلام، تاریخ بر پایه قدرت فرمانروایان و پادشاهان نوشته شده بود. لازم بود بالاخره با تحولات ایجاد شده در دنیا، در ایران هم توجهی به وضع مردم مملکت، سوابق اجتماعی، مبارزات آنها، اصول عقاید و افکار و ... بشود. در فرصت‌های مناسب اشخاص ذی‌صلاحیت اظهار نظر کنند تا تاریخ واقعی ملت ایران به رشته تحریر درآید و ضبط شود. این است که من در فرصت‌هائی که پیش میآمد، یادداشت‌هائی برداشتم و به تدریج به شکل تاریخ اجتماعی ایران درآمد.
راوندی در زمره خوشنام ترین قضات دادگستری وقت قرار داشت که در عرصه پژوهش و تاریخ مکتوب ایران نیز با وجود امواج بازدارنده بسیار که در فصول مختلف راه را بر دگراندیشان آزادیخواه و عدالت طلب ایرانی سد می کرد، چنان پر رنگ ظاهر شد که یاد این قاضی بازنشسته دیوان عالی کشور را همچنان در خاطره ها محفوظ نگاه داشته است.
حسن کیائیان مدیر نشر چشمه می گوید که راوندی زمانی شروع به نوشتن تاریخ مردم این سرزمین کرد که خیلی ها همچنان بر این باور بودند که تاریخ جز شرح زندگی و جنگ های شاهان و امیران نیست و نوشتن از مردم، زندگی و مبارزات آنان، دردها و رنج هاشان و غم هایی که داشتند کاری نبود که موجبات خرسندی هیچ دست و دل به قدرت سپرده ای را فراهم آورد و برای همین هم بود که در این ۵۰ سال نه صدا و سیمایی به سراغش رفت و نه کسی بر سینه کوچک این مرد بزرگ مدالی نشاند.
سرانجام این قاضی دادگستری و تاریخ پژوه پس از عمری تلاش و کوشش در ۲۳ شهریور ۱٣۷٨ خورشیدی در ٨۶ سالگی در غربت وطنش در حالی خاموش شد که نه رسانه ها مرثیه سرایی آنچنانی برایش برپا کردند و نه آن مردمی که عمری به انگیزه بهروزی آنها قلم زد، سراغش رفتند تا اینکه در بهشت زهرا(س) در آرامگاه هنرمندان و ادبا آرام گرفت.
از راوندی علاوه بر تالیف کتاب هایی همچون سیر قضا و تاریخ دادگستری در ایران و اروپا، سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، زندگی روزمره ایرانیان در خلال روزگاران و ... به نوشتن تاریخ اجتماعی ایران در ۱۰ جلد همت گماشت. وی در مورد چرایی نوشتن تاریخ اجتماعی ایران می گوید: برای نگارش تاریخ اجتماعی ایران انگیزه‌های بسیاری داشتم. این موضوع برمی گردد به بعد از شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی و تشکیل حزب توده ایران. من به مسائل اجتماعی، موضوع حقوق آدم‌ها و اختلافات طبقاتی و به طور کلی اجتماع بیشتر توجه کردم. آن موقع بعضی مسایل را می‌خواستند که مطرح شود. در دانشکده حقوق چه رشته سیاسی چه قضایی، باید درباره این مسایل بحث و گفت و گو می‌شد. منتها می‌خواستند این افکار کنترل شده باشد. در مملکتی که وکلای مجلس را شهربانی انتخاب می‌کرد و انتخاب مردم و اساساً تمایلات اکثریت اهمیت نداشت و مطلقاً مطرح نبود، توجه مقامات سیاسی به مسایل اجتماعی نمی‌توانست جدی و عمیق باشد.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت مرتضی راوندی به بررسی اثری ۱۰ جلدی او تحت عنوان تاریخ اجتماعی ایران پرداخته است.
جلد اول؛ تاریخ ایران قبل از اسلام
تاریخ ایران قبل از اسلام عنوان جلد نخست کتاب راوندی است. نویسنده این جلد را به تاریخ اجتماعی ایران و کهن ترین ملل باستانی از آغاز تا اسلام اختصاص داد.
رواندی در مقدمه جلد نخست عنوان می کند که زندگی مردم ایران، یعنی شرح حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فکری و هنری ایرانیان تا کنون با روش علمی مورد تحقیق و پژوهش قرار نگرفته است و مورخان و صاحب نظران در راه تدوین تاریخ زندگی اکثریت مردم این سرزمین قدم موثری برنداشته اند و همین انگیزه هم باعث می شود تا او به تالیف چنین اثر ارزنده ای همت گمارد.
این جلد در هفت فصل با عنوان های دوره ما قبل تاریخ، وضع جهان در طلیعه دوران تاریخی، تمدن و وضع اجتماعی و...، حکومت هخامنشیان، حمله اسکندر به ایران، پارتیان و حکومت ساسانیان به رشته تحریر درآمده است که پس از ۲۷ سال مطالعه مداوم در اسفند ۱۳۴۰ خورشیدی به اهتمام موسسه انتشارات امیر کبیر منتشر شد.
جلد دوم؛ تاریخ ایران بعد از اسلام
جلد دوم از کتاب راوندی با عنوان تاریخ ایران بعد از اسلام و عنوان فرعی حکومت ها و سلسله های ایران از حمله اعراب تا استقرار مشروطیت در پنج فصل و ۶۷۲ صفحه به رشته تحریر درآمد. عنوان فصل های جلد دوم کتاب او به ترتیب به این موضوع ها پرداخته شده است: فصل اول به علل ظهور و آثار نهضت اسلامی می پردازد که شامل چهار بخش وضع اجتماعی و اقتصادی عربستان مقارن ظهور اسلام، سابقه تاریخی دعوت به یکتا پرستی، آغاز فتوحات مسلمین و مدت عمر و دوران خلافت خلفای راشدین. فصل دوم به خلفای اموی پرداخته است و شامل یک بخش(پایان دموکراسی اسلامی) است.
فصل سوم به مقدمات روی کار آمدن عباسیان و نقش شعوبیه اختصاص دارد. فصل چهارم جنبش های اجتماعی در ایران بعد از اسلام را مورد بررسی قرار می دهد که در آن به قیام سنباد، بابک خرم دین و نهضت سرخ جامگان، ظهور حکومت های مستقل در ایران، حکومت طاهریان، یعقوب لیث صفاری، دیالمه آل زیار، آل بویه، غزنویان، حکومت سلجوقیان، اتابکان، خوارزمشاهیان، وضع اجتماعی و سیاسی ایران مقارن حمله مغول، تیمور و نخستین مبارزات او در راه کسب قدرت، سلسله صفویه، نادرشاه افشار و در نهایت به سلسله زندیه پرداخته شده است.
فصل پنجم به سلسله قاجاریه اختصاص دارد که در حدود ۱۰۰ صفحه به آغاز کار سلسله قاجاریه، آقا محمد خان، فتحعلی شاه، جنگ های ایران با روسیه، جلوس ناصر الدین شاه، امیرکبیر، نفوذ افکار جدید در ایران، روابط سیاسی و فرهنگی ایران با کشور های خارج، افکار و نظریات جدید سیاسی، اوضاع اجتماعی و اداری ایران در عهد قاجاریه، آغاز فعالیت های سیاسی به مفهوم جدید در ایران، راه اصلاحات اجتماعی، مجلس شورای دولتی، واقعه رژی، متفکران و صاحب نظران، روی کار آمدن سپهسالار و تلاش در راه استقرار حکومت قانون پرداخته شده است.
جلد سوم؛ طبقات اجتماعی در ایران بعد از اسلام
راوندی جلد سوم کتاب خود را با عنوان طبقات اجتماعی در ایران بعد از اسلام به طبقات و قشرهای گوناگون اجتماعی اختصاص داده است. نویسنده در این جلد تلاش می کند تا نظریه های مختلف و گاهی متناقض مورخان و جهان گردان و صاحب نظران را بیان کند. هر چند این شیوه شاید خسته کننده باشد اما در هر حال برای کشف واقعیات اجتماعی لازم و ضروری به نظر می رسد.
نویسنده در جلد سوم از کتاب خود نخست به جمعیت و قومیت های ایرانی اشاره می کند و در مورد هر کدام توضیحاتی می دهد و به شمارش طبقات اجتماعی ایران در آن زمان و منزلت هر کدام از طبقات می پردازد. سپس آداب و سنن جامعه در ایران بعد از اسلام را مورد بررسی قرار می دهد.
پس از آن راوندی در فصل سوم از جلد سوم کتاب تاریخ اجتماعی ایران به موضوع کشاورزی و کشاورزان می پردازد و توضیح های در مورد جانوران و گیاهان ایران، طبقه کشاورزان، سد سازی، ارزش کشاورزی، تاثیر حمله مغول بر کشاورزی، اقدامات غازان خان، کشاورزی در عهد صفویه، تقسیم آب، قیام کشاورزان، کشاورزی در عهد قاجاریه، مشکلات کشاورزان و زندگی در روستا پرداخته است. ادامه این جلد از کتاب به آغاز اصلاحات، قشرهای مختلف در روستا، تاریخچه ای از رستنی های ایران، آفات کشاورزی، سبزیجات و چاشنی ها، مشکل آب، آفات کشاورزی و زندگی چادر نشینی در ایران پرداخته می شود.
فصل چهارم به فئودال ها یا مالکین بزرگ اختصاص پیدا می کند که بسیار کوتاه مالکین و سرمایه داران مورد بررسی قرار گرفته اند.
فصل پنجم به وضع کارگران و پیشه وران پرداخته می شود. فصل ششم در مورد روحانیون و وعاظ و نقش و جایگاه آن ها در جامعه است. راوندی در فصل هفتم وضع برده ها و قشر ضعیف جامعه مورد ارزیابی قرار می دهد و فصل آخر هم وضعیت زنان بعد از اسلام را بررسی می کند. در این فصل موقعیت اجتماعی زنان، وضع عمومی زنان در قرون وسطی، فعالیت های سیاسی زنان، تحول در وضع زنان، زنان در عصر آریا مهر و رفع حجاب بررسی می شود.
جلد چهارم؛ شیوه حکومت و سازمان سیاسی و اداری
شیوه حکومت و سازمان سیاسی و اداری عنوان جلد چهارم کتاب راوندی است که در ۲ مجلد به رشته تحریر درآمده است. در جلد چهارم تاریخ اجتماعی ایران خوانندگان با شیوه حکومت و سازمان سیاسی و اداری بعد از اسلام آشنا می‌شوند. در قسمت اول کتاب از آیین سیاست و مملکت‌داری، حقوق سیاسی و اجتماعی مردم، حدود قدرت سلاطین و زمامداران و عقیده متفکرین و صاحبنظران ایرانی این زمینه‌ها، مطالبی نقل شده است.
جلد پنجم؛ زندگی اقتصادی در ایران
راوندی جلد پنجم کتاب خود را به زندگی اقتصادی در ایران اختصاص داده است. در فصل نخست جلد پنجم کتاب، زندگی اقتصادی مردم ایران و ملل تابع، در عهد هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. وی در ادامه این جلد به مباحثی همچون زندگی اقتصادی و تجاری ایران و بعضی از ملل اسلامی بعد از ظهور اسلام، سیاست اقتصادی اعراب، وضع طبقات مختلف، پیشرفت صنعت و کشاورزی ایران از عهد سامانیان تا حمله مغول، وضع عمومی و مختصات شهرها، ارزش اقتصادی و صنعتی هریک از بلاد ایران، وضع خیابان‌ها و کوچه‌ها، کاروانسراها، حوادث ناگوار اقتصادی و اجتماعی در طول تاریخ همانند خشکسالی، قحطی، وبا، طاعون و دیگر امراض همه‌گیر، معامله و دادوستد و سیر تکاملی آن، مظاهری از تمدن قرون وسطایی ایران، طرز مسافرت، راه‌ها و وسایل نقلیه، مشکلات تجاری، بازرگانی، آرا و نظریات اقتصادی متفکران ایرانی از عهد زرتشت تا روزگار قاجار و پهلوی، افکار و اندیشه‌های اقتصادی در غرب از یونان باستان تاکنون و آثار انقلاب صنعتی و رشد ماشینیسم، پدیده استعمار و عوارض آن، علل و عوامل توسعه و انحطاط اقتصادی و دیگر مطالب متنوع می پردازد.
جلد ششم؛ اخلاق و رسوم اجتماعی
اخلاق و رسوم اجتماعی عنوان جلد ششم کتاب تاریخ اجتماعی ایران است. نویسنده در این کتاب به مطالبی همچون مظاهر گوناگون زندگی اجتماعی ایرانیان از جمله اخلاق و رسوم، مراسم عروسی، عزا، نحوه پذیرایی از مهمانان، انواع خوراک و پوشاک، همچنین تفریحات و سرگرمی‌های مردم در دوران‌های مختلف پرداخته شده است.
مطالعه این جلد از کتاب نشان می دهد که عوامل گوناگونی در تکوین اخلاقیات و نفسانیت افراد اجتماع تاثیر می‌گذارد که از آن جمله دوران تاریخی و محیط اجتماعی تاثیر فراوانی در پیدایش اخلاقیات مردم دارد. راوندی به‌طور مثال توضیح می دهد که نظریات اجتماعی و تعالیم سیاسی ابن‌مقفع که در حدود ۱۳ قرن پیش اظهار شده و تعالیم اخلاقی سعدی که در حدود ۷ قرن پیش در عهد اتابکان فارس در آثار منظوم و منثور سعدی منعکس شده، کاملا با محیط اجتماعی و تاریخی آن دوران‌ها مطابقت دارد.
جلد هفتم؛ تفریحات ایرانیان
راوندی در جلد هفتم از کتاب تاریخ اجتماعی ایران به تفریحات ایرانیان می پردازد. تفریحاتی همچون ورزش، شکار، لباس، مواد مخدر، میگساری، روسپی گری، بازی ها و ... که در ۱۰ فصل تالیف شده است.
این جلد از کتاب به تاریخچه فعالیت‌های ورزشی در ایران باستان، شکار حیوانات و تفریح باد و دام، وضع خوراک و پوشاک مردم، تاریخچه موسیقی و سازهای ایرانی، تاریخچه انتشار و شیوع مواد مخدر در ایران و وضع هنر و صنعت اختصاص پیدا کرده است.
جلد هشتم؛ زبان و ادبیات فارسی
جلد هشتم کتاب با عنوان زبان و ادبیات فارسی در ۲ مجلد جداگانه به رشته تحریر در آمده است که به حیات ادبی مردم این سرزمین از قرن دوم و سوم هجری به بعد اختصاص دارد. پیرامون اوضاع سیاسی ایران و آمد و رفت سلسله‌ها و جنگ‌ها و کشورگشایی‌ها آثار فراوانی در دست است اما در این آثار کمتر به رابطه زمامداران با مردم و وضع اقتصادی و اجتماعی اکثریت در اوضاع آشفته بعد از اسلام سخنی به میان آمده اما راوندی در این جلد سعی کرده تا در رابطه با حیات ادبی ایران بعد از اسلام با توجه به وضع عمومی مردم و رابطه شعرا و اهل فهم و ادب با اکثریت خلق ایرانی مطالبی گردآوری کند تا خوانندگان ضمن آشنایی با شعرا و نویسندگان ایرانی در ۱۳ قرن اخیر، کم و بیش با وضع توده مردم، بیدادگری‌ها و مظالم مالکین و هیات حاکم زمان نسبت به توده مردم به اختلاف فاحشی که میان ایران دهه ۵۰ خورشیدی با ایران قبل از استقرار مشروطیت وجود دارد، آشنا کند.
جلد نهم: فرقه های مذهبی در ایران
فرقه های مذهبی در ایران عنوان جلد نهم از کتاب تاریخ اجتماعی ایران تالیف راوندی است؛ جلدی که درباره فرقه ها و انشعاباتی است که پس از رحلت پیامبر (ص) به ویژه از قرن دوم و سوم هجری به بعد در دین اسلام به وجود آمد که از آن میان، مذاهب اهل سنت و جماعت و مذاهب اهل تشیع و مذاهب گروه خوارج، پیروان فراوان و اهمیت اعتبار بسیار دارند.
راوندی تلاش کرده تا با استفاده از منابع و ماخذ گوناگون، عقاید و نظریات موافق و مخالف هر یک از فرقه های اسلامی، همچنین جنگ ها و مبارزات خونین و تعصب آمیزی آنها را بررسی و ارزیابی کند.
در این جلد به مباحثی همچون معتقدات مذهبی در ایران قبل از اسلام، معتقدات مذهبی ملل خاورمیانه مقارن ظهور اسلام، مقام و موقعیت امام به نظر پیروان مکاتب مختلف زیدیان و اهل تشیع، فدائیان اسماعیلی، قرمطیان، مقام و قدرت امام به نظر شیعیان، تصوف و اندیشه های عرفانی، فرقه های گوناگون صوفیان، فرقه باب، جنبش های مذهبی معاصر، نگاهی به فرق و عقاید مذهبی در جهان پرداخته شده است.
جلد دهم: تاریخ فلسفه و سیر تکامل علوم و افکار در ایران
بالاخره راوندی جلد دهم از کتاب خود را به تاریخ فلسفه و سیر تکامل علوم و افکار در ایران اختصاص می دهد تا بنابه گفته خودش با انتشار جلد دهم تاریخ اجتماعی ایران، کار سنگین و دشواری را که در حدود ۴۰ سال پیش با علاقه فراوان گردآوری و مطلب و تالیف آن را بر عهده گرفته بود به پایان برسد و تاریخ اجتماعی ایران با تحمل مشکلات و موانع بسیار در ۱۰ جلد از منابع و ماخذ گوناگون جمع آوری و منتشر شود.
نویسنده در جلد دهم به عنوان هایی همچون نظری کلی و افکار فلسفی در یونان قدیم، سیر علوم و افکار در عالم اسلام، نظری کلی به نمایندگان فرهنگی ایران قبل از حمله اعراب، سیر تفکر و اندیشه های فلسفی بعد از اسلام، متکلمین بزرگ، تلاش در راه سازش دین با فلسفه، تلاش روشنفکران در راه بیداری مردم، ادامه فتوحات علمی در ایران و جهان اسلام در قرون وسطی، سیر تفکر و اندیشه های فلسفی و علمی پس از حمله مغول و افکار و اندیشه های فلسفی اجتماعی و مذهبی در عهد صفویه پرداخته است.
نظر شما