به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ هیچ کشوری در جهان امروز نمی تواند به شکل یک جزیره منزوی زندگی کند و خواه و ناخواه به جامعه جهانی وابسته هستند و عضویت در آن روز به روز گریزناپذیرتر می شود که کشور ما نیز از این مهم مستثنی نیست. با توجه به چنین وضعیتی منافع ملی ایجاب می کند که گفتمان هایی که در دولت ها ایجاد می شود به اعتدال، گفتگو، تعامل و همگرایی با کشورهای دیگر بیانجامد. البته با وجود نقد و انتقادات منصفانه و غیرمنصفانه ای که از دولت ها به عمل می آید، هر یک از آنها وظیفه خطیر توسعه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور را برعهده دارند و به دلیل همین سنگینی وظایفی که به عهده دارند، نیازمند حمایت، هدایت، نقد و بررسی دایمی هستند تا انبان تجربه دولت های بعدی را پربارتر از گذشته و چراغ راه آنان را روشن تر از قبل کنند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز گفتگوی تمدن ها به بررسی گفتمان دولت های سیدمحمد خاتمی، محمود احمدی نژاد و حسن روحانی در سطح جهانی پرداخته است.
دولت خاتمی؛ اقبال جهانی به گفتمان گفت وگوی تمدن ها
در انتخابات تاریخی دوم خرداد ۱۳۷۶ خورشیدی، سیدمحمد خاتمی که سال ها در حوزه فرهنگ کشور فعالیت داشت با آراء مردم به ریاست جمهوری انتخاب شد و گفتمان گفتگوی تمدن ها را به وجود آورد. در این دوره سیاست توسعه گرایی دوره پیش تداوم یافت با این تفاوت که مباحث سیاسی و فرهنگی در این فرآیند جایگزین محوریت اقتصاد در دوره قبل شدند، بنابراین در این دوره نحوه بیان و شیوه رفتار و برخورد با دیگران تغییر یافت و سیاست تعدیل اقتصادی و قایل شدن به توسعه صنعتی دولتی جای خود را به توسعه سیاسی داد و در روابط خارجی، پذیرش تکثرگرایی(پلورالیسم) جهانی به معنی نفی نظام تک قطبی و پذیرش تساوی فرهنگ ها به محور اصلی سیاست خارجی تبدیل شد(۱)
در خصوص گفتگوی تمدن ها باید گفت که در تابستان ۱۳۷۲ خورشیدی، انتشار مقاله برخورد تمدن ها از ساموئل هانتینگتون استاد علوم سیاسی دانشگاه هاروارد بازتاب جهانی پیدا کرد تا اینکه چند سال بعد و در فضای پیش از انتخابات ۱۳۷۶ خورشیدی با نقد رویکرد برخورد تمدن‌ها زمینه طرح گفت وگوی تمدن‌ها فراهم شد و این مفهوم نخستین‌بار در خلال فعالیت‌های انتخاباتی خاتمی به عنوان واکنشی به نظریه جنگ تمدن‌های هانتینگتون مطرح شد و سازمان ملل متحد در بیانیه‌ای، ۲۰۰۱ میلادی را سال گفت وگوی تمدن‌ها نامگذاری کرد.
در همین ارتباط رییس دولت اصلاحات در سخنرانی خود در دانشگاه فلورانس، گفتگوی تمدن‌ها را اینگونه تعریف کرد: آنچه از (دیدن) حاصل می‌شود موجب گسترش دامنه دانایی و همچنین قوام و استوار (من) می‌شود. در حالی که ما با دیگران سخن می‌گوییم و از دیگران سخن می‌شنویم. دیدن از پایگاه (من) متحقق می‌شود و جهان و انسان متعلق بینایی و موضوع بینش من هستند. اما (گفتن) و (اندیشیدن) کوششی دوجانبه یا چندجانبه است برای نزدیکتر شدن به حقیقت و دست یافتن به تفاهم. گفت وگوی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها که در واقع باید از آن به گفت و شنود تمدن‌ها تعبیر کرد، مبتنی بر چنین تعریفی از حقیقت است و این تعریف الزاماً با تعاریف معروف حقیقت که در متون فلسفی از آنها بحث کرده‌اند، تغایر ندارد. برای تحقق گفت وگوی واقعی میان تمدن‌ها لازم است که شرق به جای آن که موضوع شناخت باشد به شریک بحث و طرف مکالمه تبدیل شود. این گام بسیار مهمی است که باید اروپا و آمریکا برای تحقق طرح گفت وگوی تمدن‌ها بردارند. بالاخص که گفت وگوی با ایران دارای امتیازات بسیاری است. ایران از طرفی با اروپا همسایه است و از طرف دیگر با آسیا به این خاطر ایران رابط بین فرهنگ شرق و غرب است. یعنی رابط بین جان و عقل، قلب و ذهن ایرانی مظهر تعادل، محبت و مداراست. از این رو ایرانیان طرفدار گفت وگو و هوادار عدالت و صلح هستند(۲).
این ایده باعث شد تا بسیاری از کارشناسان مسایل جهانی به این جمع بندی برسند که تصویب این پیشنهاد و به تبع آن جهت گیری جهانی برای انتخاب گفت وگو به جای جنگ و ستیز، چشم انداز تازه ای را جهت دستیابی به یک صلح پایدار جهانی در برابر مردم دنیا گشود، چرا که اگر قرن بیستم با جنگ های وسیع و فراگیر نشاندار شد و سرنوشت آدمی در دام خشونت های بی وقفه قرار گرفت می توان امیدوار بود با این اقدام هوشمندانه رییس جمهوری ایران بتوان قرن آینده را سرشار از تفاهم، همدلی و زندگی مسالمت آمیز کرد و جنگ و کشتارها را متعلق به تاریخ گذشته دانست و حتی کوئیچیرو ماتسورا مدیر کل یونسکو در فوریه ۲۰۰۱ میلادی در دانشگاه آکسفورد ایده گفتگوی تمدن‌ها را یک شعار یا تعارف سیاسی پیش پا افتاده ندانست، بلکه اعلام کرد این ایده فراخوانی برای همه ماست که از نظر ذهنی مرزبندی‌های کهن فرهنگی را درنوردیم تا بتوانیم نه فقط معیارهای سنجش درست و نادرست و جهان‌بینی‌های دیگر را بهتر درک کنیم، بلکه با سهم خاص و منحصر به فرد خود در میراث فرهنگی مشترک بشری نیز بهتر آشنا شویم؛ زیرا همه تمدن‌ها از یکدیگر تاثیر پذیرفته و بنابراین به یکدیگر غنا بخشیده‌اند. به رسمیت شناختن چنین تاثیرات مهمی همواره روشنگر است؛ زیرا به ما می‌آموزد که تجربه بشری خویش را از زوایای مختلف و منظرهای متفاوت و در نتیجه با برجستگی و عمق بس بیشتری، بنگریم. بنابراین ماتسورا مفهوم گفت وگو را به معنایی بسیار فراتر از رواداری و تسامح دانست.(۳).
البته طرح گفتگوی تمدن ها به وسیله یک رییس جمهور این نگاه را در میان صاحب نظران ایجاد کرد که این ایده برای گفتگوی سیاسی و بده بستان‌های سیاسی در سطح بین‌المللی است که رییس دولت اصلاحات در واکنش به این نظر، گفت: در حالی که ابداً موقعی که این مساله مطرح شد، در طرح گفت وگوی تمدن‌ها هیچ منظور نظر سیاسی به معنی خاص کلمه نبود… منظور اصلی ایران از پیشنهاد گفت وگوی تمدن‌ها در واقع طرح یک سرمشق جدید در مناسبات بین‌المللی بود… سرمشق گفت وگوی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها اگر از منظر اخلاقی مورد ملاحظه واقع شود، در واقع دعوت به وانهادن اراده معطوف به قدرت و تمسک و گرایش به اراده معطوف به عشق است و در این صورت نتیجه نهایی گفت وگوی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها نه فقط هم‌سخنی که همدلی و محبت است.
به هرترتیب با گفتمان سازی گفتگوی تمدن ها از طرف سیدمحمد خاتمی، وضعیت برای ایران به گونه دیگر تغییر یافت به این صورت که ارتباط قطع شده ایران و اروپا از نو مورد بازنگری قرار گرفت و سفیران کشورهای اروپایی دوباره به ایران بازگشتند که این امر، موفقیتی بزرگ برای دستگاه دیپلماسی ایران محسوب می شد. همچنین در ۱۶ مهر ۱۳۷۶ خورشیدی، اتحادیه اروپا با حمایت از طرح‌های سرمایه‌گذاری در صنایع نفت ایران، آمریکا را از هرگونه تحریم علیه شرکت نفت توتال بر حذر داشت و به دنبال از سرگیری روابط اتحادیه اروپا، گفتگوی انتقادی تبدیل به گفت وگوی سازنده شد که این یکی از موفقیت‌های عمده در عرصه دیپلماسی ایران در این دوران بود و سفرهای متعدد رییس اصلاحات به کشورهای عمده اروپایی نظیر آلمان، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و سخنرانی‌های متعدد در این کشورها نشان از ارتقای سطح روابط با این اتحادیه می‌داد(۴).
اما در عین اقبال جهانی و نیاز تاریخی به گفت وگوی تمدن ها در داخل کشور، فضای تیره رقابت‌ها و مناقشه‌های سیاسی میان گروه‌های مختلف، نگذاشت که به افق‌های اندکی دورتر از پیش پای سیاست نظر شود و آثار و منافع ملی و بین‌المللی حاصل از این اقبال و نیاز خودنمایی کند. ایده گفتگوی تمدن ها در عرصه سیاست داخلی نوعی سرگرمی خاص محافل روشنفکرانه و احیاناً ابزاری برای دور شدن از ارزش‌های انقلابی قلمداد شد و ماجراهایی در پی داشت. مشهورترین آثارش نه فقط توقف و توقیف فعالیت‌های معطوف به گفت وگوی تمدن بلکه محو نام‌ها و نمادهای یادآور آن بود. مرکز دولتی گفتگوی تمدن‌ها منحل و نهاد مدنی آن با انواع سخت گیری های سیاسی روبه رو شد و نشریه علمی و فرهنگی آن یعنی آیین گفت وگو تنها با انتشار یک شماره توقیف شد و محدودیت تا آنجا پیش رفت که مطبوعات در این سال‌ها مجاز نبودند که نام خاتمی را هنگام سخن از گفتگوی تمدن‌ها بیاورند. بحث درباره ایده گفتگوی تمدن‌ها بدون نام نظریه‌پرداز آن، خود معرف تنگی دایره سیاست در این سال‌ها برای پرداختن به گفتگوی فرهنگ‌ها است(۵).
دولت احمدی نژاد؛ گفتمان مدیریت جهانی
بعد از انتخابات ۲ دوره ای ۱۳۸۴ خورشیدی محمود احمدی نژاد به عنوان رییس جمهوری ایران انتخاب شد تا در سیاست خارجی به دنبال گفتمان مدیریت جهانی باشد. دولت وی با اتخاذ استراتژی متفاوت، ضمن بازتعریف اصول اولیه انقلاب اسلامی، عدول از آن را ناممکن خوانده و اولویت سیاست خارجی خود را بازگشت به اصول و ارزش های سال های اولیه انقلاب اسلامی ایران قرار داد. این گفتمان با عنوان اصولگرایی عدالت محور و به تعبیر برخی آرمان گرایی، اصول محور چارچوب سیاست خارجی ایران را تحت تأثیر خود قرار داد(۶) تا به دنبال مدیریت جهانی باشد.
در واقع دولت احمدی نژاد بر مبنای این گفتمان، علاوه بر اینکه در مسایل جهانی سعی کرد از طریق ارتباط با برخی قدرت های نوظهور و ملت ها و دولت های تحت سلطه، نقش آفرینی کند و از این طریق حیاط خلوت های قدرت های بزرگ را مورد هدف قرار دهد، بلکه گوشزد نارسایی ها در کشورهای مدعی در چارچوب قواعد این نوع گفتمان قرار گیرد. برای مثال می توان به تذکر این دولت به کشورهای اروپایی درباره نقض حقوق بشر، درخواست برای تحقیق در مورد وضعیت حقوق بشر در آمریکا و اختصاص بودجه برای نمایش سرخوردگی مردم کشورهای غربی، اشاره کرد(۷). احمدی نژاد با انتقاد از اینکه نظام بین الملل موجود مناسب نبوده است و باید عوض شود، گفت: جمهوری اسلامی ایران از اهداف انقلاب اسلامی صرف نظر نکرده و با دارا بودن توانایی مدیریت جهانی، می تواند به طرح و برنامه های شرق و غرب همزمان پاسخ دهد. بنابراین سیاست خارجی دولت او بر این دیدگاه استوار بود که نظام روابط بین المللی بر بنیان هایی از ظلم و بی عدالتی استوار شده است. بر همین مبنا، طبقه بندی جهان به ستمگر و ستمدیده و سلطه و ضد سلطه و اتخاذ راهبرد مقابله جویانه از اصول گفتمان جهانی او بود. به همین دلیل هم سعی داشت تا با زیر سوال بردن نظام بین الملل مدعی مدیریت جهانی شود. به همین دلیل در راستای همین گفتمان گفت: دورانی که عده ای گمان می کردند از دیگران برتر هستند، به سر آمده است. قدرت های بزرگ باید از برج عاج خود پایین بیایند و از موضع غرور با ملت ایران سخن نگویند(۸) لذا به نوعی رسالت دولت خود را بر این می دید که با بر هم زدن ساختار موجود، نظم جهانی موردنظر خود را مدیریت کند. با توجه به همین گفتمان هم بود که با نمایندگان کشورهای مسلمان یا کشورهایی که در عرصه بین المللی، خودسر، ضدآمریکایی و ضد غربی بودند، ارتباط برقرار کرد که یکی از نمونه های آن گسترش روابط و تقویت همکاری همه جانبه با ونزوئلا و نیز حمایت مالی از کشورهای کوچک تر بود. این سیاست تا جایی پیش رفت که هوگو چاوز رئیس جمهوری ونزوئلا از احمدی نژاد به عنوان گلادیاتور مبارزات ضد امپریالیستی یاد کرد اما نه تنها امروز بلکه در همان سال ها هم می شد فهمید که این نوع گفتمانی که احمدی نژاد در پیش گرفته بود با آن رفتارهای سیاسی خاص خود شکست خورده است.
دولت روحانی؛ کاهش فشارها با گفتمان اعتدال و تعامل سازنده با جهان
انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲ خورشیدی بار دیگر فضای اعتدال و میانه روی را به کشور بازگرداند و حسن روحانی با گفتمان اعتدال و تعامل سازنده با جهان سکان کشور را برعهده گرفت و در نشست داووس ۲۰۱۳ میلادی به خوبی و به طور صریح گفتمانی را که در حوزه جهانی در پیش گرفته بود، مشخص کرد و گفت: واقعیت این است که در میان کشورهای در حال توسعه و همچنین در منطقه خاورمیانه، ایران از بالاترین نرخ در شاخصه ایِ توسعه انسانی برخوردار است ... در این راستا، سیاست خارجی ایران را نیز در مسیرِ بهره برداری وسیع از امکانات بین المللی، برای توسعه اقتصادی ایران فعال خواهیم کرد و دولت من آمادگی کامل دارد تا با همه کشورهای همسایه، در طیفی از مسایل، از محیط زیست، ایمنی نیروگاه های هسته ای، طرح های مشترک اقتصادی، توسعه تجارت، احقاق حقوق مردم فلسطین، جلوگیری از فاجعه انسانی در سوریه، امنیت خلیج فارس و مبارزه با تروریسم و افراطی گری، وارد تعامل شده و به قواعد مشترک عملی و رژیم های حقوقی پایدار دست یابد( ۹). به این ترتیب دقت در برنامه های ارایه شده، سخنان و به طورکلی، رفتار و نظم گفتمانی دولت، نشان از رویکردی میانه در همه بخش ها داشت. البته روحانی گفتمان اعتدال در سیاست خارجی را نه تسلیم، ستیز و تقابل، بلکه تعامل مؤثر و سازنده با جهان می داند. وی با تأکید بر اینکه ایران با شرایطی ویژه در دوران گذار نظام بین الملل و دورانی که نظام جدید بین المللی هنوز استقرار نیافته است، مواجه است، از این رو اگر محاسبه ای درست از قدرت ملی ایران انجام نگیرد، خطرناک خواهد بود(۱۰).
در راستای همین اعتدال و تعامل نیز بود که محمدجواد ظریف به عنوان سیاستمداری میانه رو سکاندار تیم خارجی دولت شد تا از اعمال سیاست سلیقه ای در سیاست خارجی پرهیز شود تا آنجا که خود وی گفت: در سیاست خارجی باید از تندروی خودداری کرد چرا که تندروی نشانه ضعف و ترس است(۱۱). بنابراین ظریف آمده بود تا گفتمان اعتدال در سیاست خارجی به منزله حرکت واقع بینانه، خودباورانه، متوازن و هوشمندانه از تقابل به گفت وگو، تعامل سازنده و تفاهم به منظور ارتقای جایگاه، منزلت، امنیت و توسعه کشور تبدیل شود(۱۲) که کارنامه ۶ ساله او هم نشان از همین امر دارد.
این گفتمان هم باعث شد تا وضعیتی که در مواجهه کشورهای جهانی با ایران در دوره احمدی نژاد پیش آمده بود، تغییر یابد که نمونه های بارز آن در همکاری های میان ایران و اتحادیه اروپا اتفاق افتاد یا اینکه با وجود تحریم ها، نشست های متعدد ایران با گروه ۵+۱ در ژنو و وین، در نهایت به توافق وین و برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) ختم شد که در آن دوطرف تعهداتی را درباره رفع تحریم ها و شفافیت در برنامه هسته ای ایران به عهده گرفتند.
نتیجه اینکه با وجود گذشت ۶ سال از عمر دولت روحانی، اصلی ترین هدف دیپلماسی او اعتلای موقعیت ایران در دنیا و کاهش شرایط توهمی خطر ایران هراسی، شیعه هراسی و اسلام هراسی بوده است(۱۳) که برای دست یابی به این هدف روحانی در همان سال نخست ریاست جمهوری در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل جهان عاری از خشونت را برای داشتن جهانی امن تر پیشنهاد داد.
منابع
۱- ازغندی، علیرضا(۱۳۸۱). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: قومس، ص ۱۸
۲- تلکس خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، خبر شماره ۱۵۴، ۱۳۷۷.۱۲.۱۹
۳- خانیکی، هادی(۱۳۹۴). روزنامه اطلاعات، ۳۰ شهریور
۴- دبیرزاده، شهریار(۱۳۸۲). تاثیر گفت وگوی تمدن ها بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه سیاست خارجی، شماره ۱، صص ۲۴۱
۵- خانیکی، ۳۰ شهریور
۶- جعفری، علی اکبر و جنباز، دیان(۱۳۹۵). تنوع گفتمانی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و وجوه دیپلماسی نوین هسته ای، فصلنامه پژوهش های راهبردی سیاست، سال چهارم، شماره۱۶
۷- سرگل، میثم. سیاست خارجی در عملکرد دولت اصلاحات و دولت اصولگرا، ۱۳۹۲.۰۷.۱۹
۸- سرگل، ۱۳۹۲.۰۷.۱۹
۹- روحانی،حسن. ۳ بهمن۱۳۹۲، سخنرانی در جلالس داووس۲۰۱۳
۱۰-گلباف، عطیه(۱۳۹۲). حسن روحانی در سی و دومین همایش افق رسانه ملی: اعتدال، تعامل موثر و سازنده، گزارش تیر، شماره ۲۴۸ص۳۶
۱۱-ظریف،محمدجواد. ۱۵ مرداد ۱۳۹۲، برنامه های ظریف برای تصدی وزارت امور خارجه
۱۲-همان
۱۳-همان
نظر شما