درباره حسین شکویی | پایه گذار مباحث فلسفی در جغرافیا

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ حسین بیگ زاده شکویی در ۱۳۱۲ خورشیدی در تبریز دیده به جهان گشود، وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در این شهر گذراند. از آن جایی که تبریز یکی از کانون های مبارزه در دوره‌ مشروطیت بود شکویی در دوران جوانی وارد فعالیت های سیاسی شد و در دوره ملی شدن صنعت نفت به گروه جوانان نهضت پیوست.

وی پس از اخذ دیپلم وارد دانشگاه تبریز شد و در رشته تاریخ و جغرافیا به تحصیل پرداخت و توانست با رتبه نخست در ۱۳۳۷ خورشیدی در این رشته از دانشگاه تبریز فارغ التحصیل شود. او پس از پایان دوره کارشناسی شغل دبیری را برگزید و در دبیرستان های شهرستان اسکو، تبریز و تهران به تدریس پرداخت و این شغل را تا پایان مقطع فوق لیسانس در ۱۳۴۶خورشیدی از دانشگاه تهران ادامه داد.

شکویی دوره دکتری را در رشته جغرافیای انسانی در دانشگاه استانبول ترکیه در ۱۳۵۴ خورشیدی به پایان رساند البته باید اذعان کرد که شکویی به خاطر فعالیت های علمی و ممتاز بودن در دوره کارشناسی ارشد، بورس تحصیلی از دانشگاه میشیگان آمریکا دریافت کرد و قبل از ورود به دانشگاه استانبول عازم آمریکا شد اما به دلیل مشکلات خانوادگی تحصیلات دکتری را در آمریکا نیمه تمام رها کرد.

این جغرافیدان برجسته به خاطر دانش بالای خود خیلی زود و در همان مقطع فوق لیسانس به درجه استادیاری ارتقا یافت و با شکل گیری دانشگاه تربیت مدرس از ۱۳۶۴ خورشیدی با پذیرش مسئولیت رشته علوم جغرافیایی به این دانشگاه رفت و یکی از پایه گذاران تحصیلات تکمیلی در کشور شد.

همچنین شکویی را می توان بنیانگذار گروه جغرافیای دانشگاه تربیت مدرس و در ردیف نخستین پایه‌گذاران دوره دکترای رشته جغرافیا در دانشگاه تربیت مدرس معرفی کرد. او مجری طرح پایگاه علم جغرافیا در ایران و عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران بود. باید اذعان کرد که دغدغه اصلی شکویی به هنگام ورود به دانشگاه تربیت مدرس یکی تقویت نظریه‌پردازی در علوم جغرافیایی و دیگری شناخت مشکل های اصلی شهر و ارائه راه حل برای آن بود.

شکویی در ۱۳۷۱-۱۳۷۲ خورشیدی استاد نمونه دانشگاه های کشور شد و توانست در سال های ۱۳۶۷ و ۱۳۷۳ خورشیدی برنده جایزه کتاب سال شود. همچنین وی در ۱۳۷۶ خورشیدی استاد نمونه دانشگاه تربیت مدرس انتخاب و سرپرست کمیته برنامه ریزی جغرافیا در وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری را به دست آورد سپس پس از مدت ها تلاش در راه علم در ۱۳۸۳ خورشیدی توانست به عنوان یکی از چهره‌های ماندگار کشور (در جغرافیا) معرفی شود. وی پس از انتخاب شدن به عنوان چهره ماندگار کشور گفت:جغرافیا برای من نوعی زندگی بود. اگر دوباره به دنیا بیایم باز هم مدرس جغرافیا می شدم. وی جغرافیا را چنین تعریف می کند: جغرافیا مطالعه روابط انسان با محیط، با انسان یا مکان، از طریق میانجی گری فرایندهای نهادی و ساختاری است.

سرانجام این جغرافیدان برجسته پس از سال‌ها تلاش علمی در ۲۸ شهریور ۱۳۸۴ خورشیدی دیده از جهان فرو بست و در آرامستان بهشت‌ زهرا(س) تهران، در قطعه هنرمندان به خاک سپرده شد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت حسین شکویی به بررسی خدمات وی در حوزه علم جغرافیا و دیدگاه دیگران در مورد او پرداخته است.

خدمت شکویی به علم جغرافیا
این استاد برجسته در عرصه پژوهش و آموزش خدمات ارزنده ای انجام داد وی بیش از ۱۰ عنوان کتاب و ۵۰ مقاله علمی دارد و علاوه بر آن صدها دانش آموخته دانش جغرافیا داشته و پایان نامه های زیادی را راهنمایی کرده است.

آثار و تالیفات شکویی از جمله شاهکار های علمی و جغرافیایی محسوب می شوند و کمتر کتاب هایی را می توان یافت که در استواری علمی و فن نوشتاری مانند آثار وی باشند. اهمیت آثار شکویی تا آن جایی است که جزو منابع معتبر و اصلی برای دانشجویان جغرافیا به حساب می آید.

از جمله آثار این جغرافیدان می توان شناخت حاشیه نشینان شهری، خانه های ارزان قیمت و سیاست مسکن، جغرافیای اجتماعی شهرها، اکولوژی اجتماعی شهر، دیدگاه های نو در جغرافیای شهری، محیط زیست شهری، مبانی جغرافیا شهری، دیدگاه نو در جغرافیای شهری (که به عنوان کتاب سال جغرافیا برگزیده شد)، ‌جغرافیای کاربردی و مکتب‌های جغرافیایی و جغرافیای جهانگردی اشاره کرد.

باید اذعان کرد که یکی از نخستین کتاب ها در زمینه فلسفه جغرافیا، کتاب شکویی با نام فلسفه جغرافیا است. از آن جایی که زیر بنای هر علمی فلسفه ومباحث فلسفی آن علم است در جغرافیا که یکی از عمیق ترین و قدیمی‌ترین دانش‌های بشری است. زیر ساخت های فکری و فلسفی از اهمیت بالایی برخوردار است.

به همین دلیل شکویی با نگارش ۱۴ اثر در زمینه فلسفه جغرافیا، برای نخستین بار نگرش فلسفی را در جغرافیا به کار برد و به علت زبان ساده این آثار فهم مطالب برای خوانندگان آسان است و در واقع دید تازه ای را به خوانندگان این رشته می دهد. از جمله مطالب کتاب فلسفه جغرافیا می توان به تقسیم بندی آثار جغرافیایی در قرن سوم و چهارم، مکتب عراقی و بلخی، روند رشد و توسعه جغرافیا در مغرب زمین به خصوص در انگلیس و آمریکا، مفهوم فرهنگ در جغرافیا اشاره کرد.

به جز مورد فوق وی تألیفات فراوانی دیگری در حوزه فلسفه جغرافیا و جغرافیای شهری دارد که از آن جمله می‌توان اندیشه‌های نو در فلسفه جغرافیا (در ۲ جلد) را می توان نام برد. او در مقدمه این اثر می نویسد: به نظر من اگر ما در ایران نتوانسته ایم به بنیان های استوار در اندیشه های جغرافیایی دست یابیم این واپس ماندگی را باید در عدم توجه به اندیشه های فلسفی جستجو کرد. در این اثر مولف بر آن است آخرین تحولات فلسفه جغرافیا و فراز و فرود دیدگاه‌های متفاوت و مختلف در این باب را تبیین نماید. جلد نخست این کتاب شامل: فلسفه، پارادایم و جغرافیا، عوامل اجتماعی و تفکرات جغرافیایی، مفاهیم نو در جغرافیای نو، تحلیلی بر تعاریف جغرافیا، بازساخت جغرافیایی، مفهوم کلیدی در تحلیل‌های جغرافیایی، جبر محیطی، امپریالیسم و امکان‌گرایی، مکان و فضا، جغرافیای ناحیه‌ای نو است.

یکی دیگر از آثار وی که از اهمیت بالایی برخوردار است. اندیشه های نو در برنامه ریزی شهری است مولف در این کتاب به بررسی دیدگاه های جدید در حوزه های مدیریت شهری می پردازد. از جمله بخش های این کتاب می توان به تعاریف و مفاهیم برنامه ریزی شهری، کاربری اراضی شهری و الگوهای گسترش فضای شهرها، برنامه ریزی حمل و نقل در هزاره سوم، مرکز شهر و جنبش پیاده راه سازی اشاره کرد. در جلد دوم این اثر مباحث مکتب های جغرافیایی بیشتر جنبه پیشنهادی دارند و همه مکتب ها و اندیشه های جغرافیایی یکدیگر را به کلی نفی نمی کنند بلکه مکمل یکدیگرند و نمی توان حتی یکی از آنها را کنار گذاشت همچنین در این کتاب به حرمت انسان بیش از پاسداری از مرزهای علم جغرافیا تاکید شده است.

با نگاهی به آثار شکویی می توان فهمید که وی ارائه کننده نظریه جغرافیای نوین بوده است بنابراین بررسی و ارزیابی آثار و اندیشه‌های او می‌تواند راهگشایی برای آینده باشد

شکویی از دیدگاه جغرافیدانان برجسته

شکویی به دلیل تاثیرگذاری زیاد در عرصه جغرافیا، همچنین به دلیل تفکرات و اندیشه‌های ارزشمندش برای صاحب نظران و دانشمندان شناخته شده است.

امیر نامی مسوول نقشه‌برداری نظامی ایران بزرگترین هنر شکویی را جهت دادن به علم جغرافیا می داند و گفت:شکویی رابطه ای متقابل میان انسان و محیط ایجاد کرد و جغرافیا را به عنوان یک دانش میان‌رشته‌ای به جهان شناساند. همچنین وی بنیانگذار فلسفه محیطی، واضع مکتب جغرافیا و روح اندیشه فلسفی در جغرافیای ایران بود.

همچنین شکویی سهم عمده ای در گسترش علم جغرافیا در کشور داشت به گفته حسن گنجی نخستین کتاب درسی فلسفه جغرافیا در کشور در ۱۳۴۹ خورشیدی توسط حسین شکویی تالیف شد مساله فلسفه جغرافیا تا آن زمان مورد توجه هیچ یک از تحصیل کرده های داخلی و یا خارجی نبود. شکویی نخستین پژوهشگر ایرانی بودند که به فلسفه جغرافیا پرداختند.

 سیدعلی بدری از جغرافیدانان ایران در خصوص اندیشه شکویی گفت: اندیشه شکویی این بود که با نظریه‌پردازی و جهت دادن به آرا می‌توان در حوزه جغرافیا داخل شد. وی ورود به این حوزه را بدون نظریه‌پردازی، حرکت در تاریکی با چشمان بسته دانست همین نظریات به الگوی مناسبی در علم جغرافیا تبدیل شد.

لیلا اباذری یکی از شاگردان وی در دانشگاه تبریز معتقد است که شکویی علاوه بر استادی در جغرافیا بسیار پر احساس و اخلاقی بود. در همین زمینه محمد حسین پاپلی یزدی می گوید:کتاب‌های شکویی پیامی برای همه محرومان جهان بود. در واقع وی دارای روحی حساس و انسان‌گرا بود لطافت طبع و نوع دوستی باعث شد او در تحقیقات میدانی و کارهای علمی همیشه به جغرافیای مستضعفان و شوربختان و استعمار و استثمارشدگان توجه کند کتاب‌هایی چون حاشیه‌نشینان شهری ۱۳۵۵خورشیدی، مقالاتی چون خانه‌های ارزان قیمت و سیاست مسکن، تنگناها در انتقال حاشیه‌نشینان تبریز را به نفع محرومان نوشت.

همچنین تلاش‌های او اثر بسیار مثبت وسازنده‌ای بر علم جغرافیا و جامعه جغرافیدانان ایران داشته است او از چند دیدگاه تأثیر عمیقی بر دانش جغرافیای ایران داشته است. برای نمونه در زمینه فلسفه جغرافیا خدمات بی بدیلی انجام داد. در واقع جغرافیای ایران که تا قبل ازدهه ۱۳۵۰خورشیدی فاقد تفکرات فلسفی بود با تلاش و همت شکویی روزنه‌های فلسفی بر روی آن باز شد و دانشجویان این رشته با مباحث فلسفی و پارادایم جغرافیا آشنا شدند.

شکویی همه تلاش‌های ممکن را برای مدرن سازی جغرافیای ایران انجام داد او به انتقال اندیشه‌های فلسفی و علمی پرداخت که زیر ساخت این تحول است. 
بنابراین با توجه به دیدگاه های فوق می توان نتیجه گرفت که همه متخصصان علوم جغرافیایی وی را به لحاظ علمی نواندیش و مرجع علمی در فلسفه اندیشی و جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری می دانند همچنین همه اخلاق علمی وی را می ستایند و وی را پایه‌گذار تحولات برنامه‌ریزی در علوم جغرافیایی و سنجش از دور قلمداد می کنند.