سلول‌های بنیادی، یاخته‌های نجات‌بخش

روز جهانی اهداءکنندگان سلول‌های بنیادی هر ساله در سومین شنبه از ماه سپتامبر در بیش از ۵۰ کشور جهان گرامی داشته می‌شود که امسال با ۲۱ سپتامبر ( ۳۰ شهریورماه ) مصادف شد، این پویش در ابتدا به عنوان یک رویداد اروپایی در ایتالیا، اسپانیا، فرانسه و بلژیک برگزار می‌شد و از سال ۲۰۱۵ به بعد بود که به یک مناسبت جهانی تبدیل شد.

نخستین هدف از گرامیداشت این روز قدردانی از تمام اهداءکنندگان سلول‌های بنیادی در سراسر جهان است از اهداءکنندگان خویشاوند و غیرخویشاوند گرفته تا اهداءکنندگان خون بند ناف، افرادی که سلول‌های خود را اهداء کرده و آن‌هایی که نامشان را در بانک جهانی ثبت کرده و در انتظار پیدا شدن فرد سازگاری هستند تا بتوانند جانش را نجات دهند. از دیگر اهداف گرامیداشت این روز افزایش آگاهی‌ها در میان مردم و سیاست‌گذاران در مورد یک اهداءکننده سلول‌های بنیادی بودن و تاثیری که این پیوند بر زندگی بیماران می‌گذارد، است. 

تعریف سلول‌های بنیادی خونی

سلول‌های بنیادی خونی سلول‌های اولیه‌ای هستند که قادرند به هر کدام از سه نوع از انواع سلول‌های خونی اصلی تبدیل شوند؛ گلبول‌های سفید که از ما در برابر عفونت‌ها محافظت می‌کنند، گلبول‌های قرمز که اکسیژن را به سراسر بدن حمل می‌کنند و پلاکت‌ها که به تشکیل لخته خون برای جوش خوردن و ترمیم زخم‌ کمک می‌کنند. سلول‌های بنیادی خونی عمدتا در درون بافت اسفنجی داخل استخوان‌ها یا مغز استخوان یافت می‌شوند. تعداد کمی از این سلول‌ها در خون و بندناف نیز وجود دارند.

پیوند سلول بنیادی خونی چیست

سالانه هزاران مورد ابتلا به سرطان خون و دیگر بیماری‌های خونی در جهان تشخیص داده می‌شود. در گذشته بیماری‌هایی از این دست معمولا کشنده بودند اما امروزه یک پیوند سلول بنیادی خونی می‌تواند درمانی نجات بخش برای بیش از ۷۰ نوع بیماری مختلف باشد. در این نوع از پیوند، سلول‌های بنیادی معیوب بیمار با سلول‌های سالم جایگزین می‌شوند. این پیوند به طور سالانه در بیش از ۵۰ هزار بیمار در جهان صورت می‌گیرد؛ رقمی که روبه افزایش است.  

متاسفانه بسیاری از بیماران که می‌توان از این طریق جانشان را نجات داد، از درمانی که شدیدا به آن نیاز دارند محروم می‌مانند زیرا پیدا کردن اهداءکننده‌ای که نوع بافت مشابهی داشته باشد کار ساده‌ای نیست. در نزدیک به یک سوم موارد، می‌توان اهداءکننده مناسب را از میان اعضای خانواده بیمار پیدا کرد اما در سایر موارد برای پیوند موفقیت‌آمیز سلول بنیادی خونی به یک اهداءکننده غیرخویشاوند نیاز است.

چه کسانی به پیوند سلول‌های بنیادی نیاز دارند

ابتلا به بیماری یا مشکلی که جلوی ساخت تعداد کافی از سلول‌های بنیادی را توسط بدن بگیرد، فرد را به پیوند سلول بنیادی خونی نیازمند می‌کند. از جمله بیماری‌هایی که چنین اثری دارند می‌توان به سرطان خون، لنفوم، تالاسمی، کم‌خونی آپلاستیک، کم‌خونی داسی شکل، سندرُم نقص ایمنی مختلط شدید (severe combined immunodeficiency syndrome)، سندرُم‌های میلودیسپلاستیک، نوتروپنی مادرزادی و گرانولوماتوز مزمن اشاره کرد.     

چند باور غلط در مورد اهدای سلول‌های بنیادی

- سلول‌های بنیادی از نخاع گرفته می‌شوند؛

در جمع آوری سلول‌های بنیادی نخاع اهداءکننده درگیر نمی‌شود. در این فرآیند، اهداءکننده تحت بیهوشی عمومی قرار گرفته و سلول‌های بنیادی از ستیغ تهیگاهی یا ایلیاک کرست که در پشت استخوان لگن وی قرار دارد، گرفته می‌شوند.

- اهدای سلول بنیادی به عمل جراحی نیاز دارد؛

برخلاف باور عموم برای اهدای مغز استخوان همواره به انجام عمل جراحی نیازی نیست. اهدای سلول‌های بنیادی از دو روش اهدای سلول بنیادی خونساز از مغز استخوان و اهدای سلول بنیادی از خون محیطی انجام می‌شود که اگرچه در روش اول به انجام عمل جراحی نیاز است اما در روش دوم این کار بدون نیاز به جراحی و در خارج از بدن انجام می‌شود. در روش اهدای سلول بنیادی خونساز از مغز استخوان، پس از بیهوشی، پزشک با استفاده از یک سوزن مخصوص مایع موجود در مغز استخوان را از ایلیاک کرست در پشت استخوان لگن استخراج می‌کند. اما در روش اهدای سلول بنیادی از خون محیطی، دارویی خاص از پنج روز قبل به اهداءکننده تزریق شده و تعداد سلول‌های بنیادی را در جریان خون محیطی وی افزایش می‌دهد. در پایان این دوره ۵ روزه، پزشک با استفاده از یک سوزن خون اهداءکننده را از یک دست وی وارد دستگاه می‌کند؛ در داخل دستگاه سلول‌های بنیادی از خون جدا شده و همزمان خون از دست دیگر اهداءکننده به بدن وی بازگردانده می‌شود. این روزها استفاده از روش اهدا از خون محیطی بیشتر از روش اول طرفدار دارد.

- اهدای سلول بنیادی درد دارد؛

اهداء کننده در حین فرآیند اهداء چه به روش اهداء از خون محیطی و چه به روش اهداء از مغز استخوان، دردی احساس نمی‌کند.

- بهبود اهداءکنندگان فرآیند زمان‌بری است؛

افرادی که روش استخراج از مغز استخوان را برای اهدای سلول‌های بنیادی انتخاب می‌کنند، ممکن است تا چند روز در بخش پایینی کمر خود احساس درد داشته باشند، در برخی از این موارد نیز احساس خستگی و سختی در راه رفتن برای چند روز یا بیشتر نیز گزارش شده است. در برخی از افراد بهبود کامل ممکن است چند هفته به طول بینجامد.

اما در مورد اهداءکنندگان سلول بنیادی از روش خون محیطی، علائم متفاوتی چون سردرد، دردهای استخوانی یا ماهیچه‌ای، تهوع، بی‌خوابی و خستگی که پس از اهداء ظاهر می‌شوند در مدت کوتاهی از بین می‌روند.  

- هر فرد در طول عمر خود تنها یک بار قادر به اهدای سلول بنیادی است؛

از آنجایی که مغز استخوان و سلول‌های بنیادی شما به طور کامل تجدید می‌شوند، می‌توانید تا چندین بار اقدام به اهداء کنید اما خیلی کم پیش می‌آید در طول عمر خود به عنوان اهداءکننده مناسب چندین نفر انتخاب شوید. شاید هیچوقت به عنوان گزینه بالقوه اهداء انتخاب نشوید و شاید تنها یک تا دو بار چنین موردی برایتان اتفاق بیفتد. اما این که یک بار به یک بیمار سلول بنیادی اهداء کرده باشید شما را از کمک به فرد دیگری که به این پیوند نیاز دارد، بازنمی دارد. احیای کامل مغز استخوان تقریبا بین ۴ تا ۶ هفته زمان می‌برد و در روش اهدای سلول از خون محیطی نیز سلول‌های بنیادی خون ظرف ۱ تا دو روز پس از اهدا به روال عادی خود برمی‌گردند.

- افرادی که از خانواده‌های بزرگ می‌آیند در یافتن اهداءکننده مناسب مشکلی نخواهند داشت؛

ملزومات پیدا کردن یک اهداءکننده مناسب آنقدر جزئی و دقیق هستند که تنها کمتر از ۲۵ درصد از افرادی که به پیوند سلول‌های بنیادی نیاز دارند می‌توانند از امتیاز اهداءکننده خویشاوندی استفاده کنند.

در ۷۰ درصد بیماران که از امتیاز اهداءکننده خویشاوند سازگار محرومند، یک اهداء کننده غیرخویشاوند سلول‌های بنیادی تنها امید آن‌ها برای بهبود است. با نام‌نویسی در بانک اطلاعات سلول‌های بنیادی غیرخویشاوند شانس خود را برای نجات یک انسان آن هم تنها با پشت سر گذاشتن فرآیندی بدون درد و عارضه، به دست خواهید آورد.