تحولات جمعیتی و چالش‌های پیش رو

ایران در سه دهه گذشته تحولات چشمگیر جمعیتی را تجربه کرده است، تحولاتی که شاید متاثر از برنامه ریزی و تصمیم گیری هایی بود که جمعیت ایران را دچار تحول کرد، تحولی که باید در بستر طولانی زمان شکل می گرفت ولی در ایران این تحولات خیلی سریع اتفاق افتاد.

تحولات جمعیت می تواند منشا چالش های فراوانی برای دولت و کشور قلمداد شود، ولی در عین حال، با برنامه ریزی صحیح و به موقع می توان از ساختار و ویژگی های موجود جمعیت برای بهبود وضعیت آینده کشور استفاده کرد.

اگر چه ایران اکنون در شرایط پنجره جمعیتی (جمعیت جوان) قرار دارد و به عنوان فرصتی طلایی باید از آن استفاده شود، اما از هم اکنون باید به فکر پیری و زمستان جمعیتی و ورود به میانسالی جمعیت بود و سیاست های جمعیتی را جدی گرفت تا ضمن استفاده از جمعیت جوان کشور به عنوان یک پنجره و فرصت برای زمان میانسالی جمعیت هم برنامه ریزی مناسب انجام شود.

باروری در ایران نیز همگام با سایر کشورها روند نزولی داشته است. رتبه باروری ایران در بین کشورها بیانگر سرعت و روند کاهشی باروری است، در سال ۲۰۱۴ ایران باروری کل ۱، ۸ و رتبه ۱۴۶ را در بین ۲۲۴ کشور را داشت در حالی که در سال ۱۹۰۷باروری کل ۶، ۴ و رتبه آن زمان ایران هم ۷۰ بود.

کاهش یک باره میزان موالید از دستاوردهای دنیای مدرن است، اما شاید بتوان گفت که تغییرات اقتصادی در زندگی خانوارها مهمترین عامل تشویق به نداشتن فرزند می تواند، باشد.

دلایلی زیادی در کاهش جمعیت دخیل است که از آن جمله می توان به تاخیر افتادن ازدواج، زیاد شدن طلاق، به تعویق افتادن باروری، مسائل آموزشی و تبلیغاتی برای داشتن خانواده کوچک و رفاه بیشتر و گرایش مادی برای نداشتن فرزند از جمله این موارد است.

در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۳ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری در ۱۴ بند ابلاغ شد و این روز به نام روز ملی جمعیت نامگذاری شد.
به دنبال این دور اندیشی برای استفاده از جمعیت به عنوان یک فرصت پیش رو یک ضرورت اجتناب ناپذیر است که تمام دستگاه های ذیربط با مقوله جمعیت و همچنین تمام دست اندرکاران و تصمیم گیران نظام برای استفاده از پتانسیل نیروی انسانی که به عنوان بزرگترین توانمندی برای توسعه مطرح است، برنامه ریزی و دوراندیشی های لازم را داشته باشند تا با بهره گیری از این فرصت کشور را به سوی توسعه سوق دهند.

 موضوع جمعیت به عنوان یکی از مسائل استراتژیک نظام مورد بحث و بررسی قرار گیرد
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران و رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشورگفت: وسائل ارتباط جمعی، مجلس شورای اسلامی، دولت، وزارت بهداشت، دانشگاه ها و انجمن جمعیت شناسی ایران موضوع جمعیت را به عنوان یکی از مسائل استراتژیک نظام مورد بحث و بررسی قرار می دهند.

محمد جلال عباسی شوازی افزود: در سطح میانی، باید به وجود خرده نظام ها و سیستم های مطالعاتی و اجرائی برای اجرای سیاست ها و نیز انجام مطالعات علمی و تخصصی در مورد جمعیت توجه کرد و در سطح خرد نیز باید از یک طرف، ایده ها و آمال و آرزوهای زوجین و خانواده ها و زنان و مردان در معرض ازدواج و فرزندآوری را بررسی کرد و از دیگر سو، زمینه های تحقق آمال و آرزوهای آنان را برآورده کرد.

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران تغییر نگرش زوجین در مورد فرزندآوری را مستلزم ارائه بسته های اقتصادی و حمایتی همراه با ارائه خدمات مشاوره ای دانست و گفت: بررسی باروری ایده آل زوجین حکایت از عمومیت و توجه به امر ازدواج و فرزندآوری در کشور است، ولی موانعی برای جوانان و زوجین برای تحقق این خواسته ها وجود دارد.

 پیامدهای جمعیتی نتیجه افزایش موالید دهه ۶۰ است
رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور گفت: رشد بالای جمعیت در دهه ۱۳۶۰ و قبل از آن به افزایش تعداد جمعیت در آن سال ها منجر شده که امروزه آثار آن در ساختار جمعیت مشهود است و درصد بالای جمعیت جوان همراه با پیامدهای اقتصادی، اجتماعی از جمله اشتغال و بیکاری و مسکن نتیجه افزایش موالید دهه ۱۳۶۰ است.

وی تاکید کرد: این جمعیت به مرور زمان به سنین میانی و سپس سالخوردگی انتقال می یابد و مسائل و پیامدهای خاص خود را به دنبال دارد.

عباسی شوازی ادامه داد: به طور طبیعی برنامه ریزی های توسعه اقتصادی و اجتماعی باید با توجه به ساختار سنی و نیازهای آن شکل بگیرد و با توجه به اینکه بستر سازی توسعه زمانبر است، برای پاسخگوئی به نیازهای جمعیت جوان باید سال ها پیش بسترهای لازم برای اشتغال و مسکن آنان فراهم می شد.

وی اضافه کرد: بر اساس مطالعات گذشته، در مقابل هر درصد رشد جمعیت باید رشد اقتصادی سه درصدی تجربه شود تا امکان پاسخگویی به نیازهای جمعیتی و سرمایه گذاری برای آینده وجود داشته باشد.

 دهه شصتی ها سرمایه انسانی کشور هستند
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران گفت: باید توجه داشت که جمعیت جوان امروز و به اصطلاح دهه شصتی ها، از تحصیلات بالائی برخوردارند و از سرمایه انسانی کشور محسوب می شوند، تحصیلات زنان این نسل نیز بالاتر از نسل های قبلی است و بنابر این، کیفیت نسل حاضر را باید برای بهره گیری از فرصت ها در نظر گرفت.

عباسی شوازی افزود: مهمتر از آن، آینده کار در ایران نیز متفاوت از شرایط جدید است، چه بسا اگر نسل جوان حاضر با شرایط کار آینده آشنا نباشد و از مهارت های لازم برخوردار نباشد، در آینده با چالش های بیشتری روبر خواهد بود. وظیفه نهادهای آموزشی، اعم از دولتی و خصوصی، آماده سازی نیروی انسانی با شرایط کار در آینده است.

نرخ باروری در ایران
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران گفت: باروری در کشورهای دنیا نسبت به نیمه قرن بیستم کاهش زیادی یافته است و حدود ۴۶ درصد جمعیت دنیا در کشورهایی زندگی می کنند که باروری پایین تر از ۲.۱ فرزند دارند و حدود ۴۵ درصد بین ۲.۱ و ۵ فرزند دارند و ۸ درصد از جمعیت دنیا کشورهای با باروری بالاتر از ۵ فرزند هستند.

عباسی شوازی افزود: نرخ باروری در ایران در دهه ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ کاهش سریع داشته است، ولی در سال های بین ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ این سطح به بالاتر از ۲ فرزند رسیده است و نتایج سرشماری و ثبت احوال این سطح را تایید می کند ولی این افزایش ممکن است مقطعی باشد و دوباره کاهش یابد. توجه به برنامه های پایدار می تواند باروری را در سطح قابل قبولی نگه دارد و یا از کاهش بیشتر آن پیشگیری کند.

 هر یک درصد رشد جمعیت باید با ۳ درصد رشد اقتصادی همراه باشد
وی گفت: موضوع جمعیت نیاز به برنامه هماهنگ، همه جانبه، و مستمر دارد. اولا، رشد جمعیت مستلزم رشد اقتصادی است، هر یک درصد رشد جمعیت باید با ۳ درصد رشد اقتصادی همراه باشد تا پاسخگوی نیازهای جمعیت و سرمایه گذاری لازم باشد.

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور افزود: اگر چنین رشدی وجود نداشته باشد، ممکن است کاستی هایی در شاخص ها به وجود بیاید. حتی در صورتی که اقتصاد مسیر مثبتی داشته باشد و اشتغال هم ایجاد شود، نمی تواند جمعیتی که با رشد بالا افزایش یافته است را جذب کند.

وی اضافه کرد: علل بیکاری بالا هم ناشی از بی برنامگی است، بخشی از آن ناشی از عدم ارائه برنامه های مناسب و بخشی نیز ناشی از عدم اجرای بهنگام برنامه ها است، بنابر این هر چند بخشی از مشکلات ناشی از حجم بالای نسل دهه شصتی باشد ولی نبود برنامه های مناسب نیز باعث شده زمینه های بهره گیری از پتانسیل موجود فراهم نشود.

 بررسی آمار جمعیتی باید با دید تخصصی صورت گیرد
عباسی شوازی گفت: بررسی آمار و اطلاعات جمعیتی باید با دید تخصصی صورت پذیرد، برخی از شاخص ها روند تحولات جمعیتی را به صورت خام نشان می دهند، و دقت لازم برای ارزیابی روند تغییرات را ندارند. شاخص مرگ و میر عمومی دقت لازم برای ارزیابی وضعیت سلامت جمعیت را ندارد و در بررسی آمار طلاق نیز در سال های اخیر از شاخص طلاق به ازدواج استفاده می شد که با توجه به تحولات ازدواج، در جمعیت شاخص خوبی برای سطح طلاق نیست. بهتر است برای بررسی سطح طلاق از میزان اصلاح شده طلاق که تعداد واقعه طلاق را برای هر هزار زن ازدواج کرده می سنجد استفاده کرد.

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور گفت: بهره گیری از این شاخص هر چند روند افزایشی طلاق در کشور را نشان می دهد، ولی سطح به دست آمده طلاق منطقی تر و منطبق بر واقع به نظر می رسد و به تازگی سازمان ثبت احوال وضعیت طلاق در کشور بر اساس شاخص اصلاح شده را بررسی و منتشر کرده است.

 مسائل جمعیتی به صورت چند بعدی و همه جانبه در نظر گرفته شود
وی در مورد اینکه سیاست های جمعیتی چه ویژگی هایی باید داشته باشد گفت: اولا باید مسائل جمعیتی را به صورت چند بعدی و همه جانبه در نظر گرفت. ثانیا، جمعیت مقوله ای است پویا که همواره در حال تغییر است بنابراین نمی توان جمعیت و سیاست های جمعیتی را به صورت ایستا در نظر گرفت.

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران افزود: امکان بازگشت به شرایط گذشته جمعیتی وجود ندارد و باید آینده جمعیت را با توجه به شرایط موجود و تحولات آینده تحلیل و بررسی کرد و برای مدیریت آن برنامه ریزی کرد. ثالثا، برنامه های جمعیتی باید به صورت هماهنگ و به هنگام اجرا شوند، عدم هماهنگی برنامه ها و نیز اجرای نا بهنگام آن ها نتیجه رضایت بخشی در پی نخواهد داشت.

 یک میلیون و ۳۶۶ هزار و ۵۱۹ تولد
سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور گفت: در سال گذشته یک میلیون و ۳۶۶ هزار و ۵۱۹ ولادت در مهلت قانونی (۱۵روز از تاریخ ولادت نوززاد) به ثبت رسیده که ۷۰۴ هزار و ۶۰۷ نوزاد پسر و ۶۶۲ هزار و ۴۵۲ نوزاد دختر هستند و نسبت جنسیت به ازای هر ۱۰۶.۳ پسر ۱۰۰ دختر است.

سیف الله ابوترابی با اشاره به اینکه نسبت ولادت برای ساکنان شهرها ۷۷ درصد است، افزود: ۹۸.۷ درصد ولادت‌ها در مهلت قانونی ۱۵ روزه به ثبت رسیده است.

ابوترابی خاطرنشان کرد: میزان عمومی ناخالص ولادت در کشور ۱۷.۱ در هزار نفر است.

وی با اشاره به استان‌هایی که بالاترین میزان ولادت را داشته‌اند، گفت: استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، خراسان رضوی، هرمزگان و خراسان جنوبی دارای بیشترین ولادت و استان‌های گیلان، مازندران، مرکزی، البرز و سمنان کمترین آمار ولادت را داشته‌اند.

سخنگوی سازمان ثبت احوال گفت: میانگین سن پدر در زمان تولد اولین فرزند ۳۳.۷ سال و سن مادر ۲۷ سال ثبت شده است.

وی در مورد چند قلوزایی گفت: ۱۹ هزار و ۹۱۱ دوقلوزایی، ۶۴۶ سه قلوزایی، ۲۱ چهار قلوزایی (پنج مورد در اصفهان، سه مورد فارس، سه مورد خوزستان، ۲ مورد آذربایجان غربی و یک مورد در آذربایجان شرقی، اردبیل، ایلام، تهران، خوزستان، سمنان، گلستان و همدان) و ۲ مورد پنج قلوزایی در اصفهان و مرکزی به ثبت رسیده است.

 ۳۷۷ هزار و ۲۴۵ نفر فوت کردند
وی در مورد آمار وفات نیز گفت: در سال ۹۷ میزان ۳۷۷ هزار و ۲۴۵ فوت به ثبت رسیده که از این تعداد ۲۱۱ هزار و ۵۱۸ مورد مرد و ۱۶۵ هزار و ۶۷۵ مورد زن بودند و نسبت جنسیت حاصل از وفات در ازای فوت ۱۲۷ مرد، فوت ۱۰۰ زن ثبت شده است.

سخنگوی سازمان ثبت احوال با اشاره به اینکه نسبت فوت برای ساکنان شهرها ۷۳.۸ درصد بوده است، افزود: نسبت فوت در مدت قانونی ۱۰ روزه، ۹۸.۱ درصد است.

ابوترابی به سه علت وفات در کشور اشاره کرد و گفت: بیماری‌های قلبی عروقی با ۳۸.۴ درصد، سرطان‌ها و تومورها با ۱۱.۳ و بیماری‌های دستگاه تنفسی با ۹.۸ درصد بیشترین علت وفات بودند.

وی گفت: تعداد مرگ‌های ثبت شده که به علت حوادث ترافیکی رخ داده است ۱۰ هزار و ۲۸۴ مورد بود که از این میان ۷ هزار و ۹۹۴ مورد آنها را مردان و ۲۲۹۰ آن مربوط به زنان بودند.

سخنگوی سازمان ثبت احوال گفت : در سال  ۱۳۹۶ یک میلیون ۴۵۰هزارو ۲۷۱ واقعه ولادت در مهلت قانونی به ثبت رسیده و در سال ۹۵ هم یک میلیون ۴۸۷هزارو ۸۷۳ و در سال ۹۴ هم یک میلیون ۵۲۹هزارو ۶۸۹ و در سال ۹۳ شمار ولادت های  به ثبت رسیده در مهلت قانونی به یک میلیون ۵۳۴هزارو ۳۶۲ واقعه رسیده بود.