مرگ رویای کارون

«کارون را اولین بار انگلیسی‌ها لایروبی کردند. حدود ۱۱۰ سال پیش؛ همزمان با اکتشاف نفت،  مدتی بعد از لایروبی کانال سوئز. در آن زمان می‌خواستند بندر «دَرخَزینه» را در کارون شوشتر بسازند و اولین راه‌آهن بین شهری را از آنجا به مسجدسلیمان راه بیندازند؛ تا ماشین آلات و دستگاه‌های موردنیازشان را از طریق کشتی‌های بزرگ که در رودخانه کارون اهواز و خرمشهر تردد می‌کردند برای ساخت پالایشگاه بی‌بی‌یان و تاسیسات نفتی مسجدسلیمان حمل کنند.» این را پرویز باورصاد، عضو هیات علمی دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر و رئیس سابق دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، از دورانی روایت می‌کند که کارون مهمان کشتی‌های غول پیکر بود. وقتی که جزیره‌های کوچک و بزرگ مثل غده‌های ریز و درشت، هنوز نفس کارون را بند نیاورده بود.

باورصاد می‌گوید: «این جزیره‌ها هشتاد سال پیش در کارون وجود نداشت، عکس‌های ساخت پل سفید این را نشان می‌دهد. در آن زمان کشتیرانی در کارون رایج بود و کشتی‌ها بار و مسافر را از خرمشهر تا بندر درخزینه شوشتر جابه جا می‌کردند. همه اسناد حمل و نقل و باربری در بنادر شوشتر و اهواز موجود است و هنوز هم در کتاب‌های دریانوردی، از کارون به عنوان تنها رودخانه قابل کشتیرانی یاد می‌شود.»

حالا بیش از ۲۰ سال است کارون، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه کشور، تبدیل به آب باریکه‌ای شده که از میان جزایر خود را به سختی به دریا می‌رساند. به دلیل بی‌آبی و لایروبی نشدن، سال‌هاست کشتیرانی در آن متوقف شده است.

باورصاد مهم‌ترین عامل شکل‌گیری جزایر در کارون را سدسازی روی این رودخانه می‌داند و می‌گوید: «رودخانه‌ها از نظر طبیعی با خود گل و لای و رسوب حمل می‌کنند، این مساله درباره کارون هم صدق می‌کند، در حالت عادی جریان آب، گل و لای را به دلتای رودخانه (بهمنشیر) منتقل می‌کند، اما با ساخت سد دز و سد شهید عباسپور که اولین سدهای حوضه کارون بزرگ بوده و کاهش آب کارون، رسوب گذاری شروع شده که ناشی از دست اندازی به نظام طبیعی رودخانه و قانون انتقال رسوبات رودخانه ای از مبداء تا دلتای آن است.»

سیل بهار امسال رسوب زیادی در کارون اهواز از خود به جای گذاشت و جزیره های بیشتری از دل رودخانه سربرآوردند. حالا بزرگ‌ترین جزیره کارون که ۳۰ سال پیش با خاکریزی شهرداری تبدیل به «پارک جزیره شادی» شده هم زیر خروارها رسوب باقیمانده از سیل، مدفون شده است.

باورصاد می گوید: «جزیره شادی، خود باعث شده سرعت و شدت جریان رودخانه کاهش پیدا کند و به تبع آن رسوبات بیشتر شود و جزایر جدیدی شکل بگیرد، البته به تدریج در آینده دو طرف جزیره به ساحل شرقی و غربی وصل می شود و در یک بارندگی شدید مثل امسال که سدها را باز می‌کنند، می تواند باعث آبگرفتگی اهواز شود.»

اهوازی‌ها همیشه از گل و لایی که در بستر کارون، انباشته شده گلایه داشته و نسبت به لایروبی نشدن آن بدبین بوده‌اند زیرا آن را زمینه سازی برای انتقال آب از سرشاخه های کارون می‌دانند.

طبق آخرین مطالعات مربوط به اوایل دهه ۹۰، رسوب انباشته شده در رودخانه کارون در اهواز ۱۲ میلیون مترمکعب برآورد شده که بعد از سیل بهار امسال به ۱۴ میلیون مترمکعب رسیده است.

لایروبی کارون و برداشتن رسوب از جزیره شادی بعد از کش و قوس فراوان، بالاخره تیر ماه امسال آغاز شد. باورصاد اما معتقد است: «هیچ طرح و مطالعه ای برای لایروبی وجود ندارد و اگر سازمان آب و برق خوزستان مدعی چنین مطالعه‌ای است، مثل سایر کشورهای دنیا آن را منتشر کند.» او تاکید می‌کند: «لایروبی با این دو سه دستگاه ماشین آلات امکان پذیر نیست و باید حداقل ۱۰ هزار ماشین لایروب به کار گیرند. هزینه‌ای که اکنون صرف لایروبی می‌شود، در واقع فقط پول دادن به پیمانکار است و اثربخشی ندارد، زیرا چند ماه دیگر با آغاز بارندگی ها این رسوبات دوباره به رودخانه بازمی‌گردد.»

سدها و رسوب‌ها

رئیس دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید چمران اهواز نیز تایید می‌کند که جزیره‌ها و به طور کلی رسوب گذاری در رودخانه به دلیل وجود مانع و کاهش دبی رودخانه به دلیل سدسازی هاست، وقتی در بالادست سدسازی می شود، جریان رودخانه قطع شده و روخانه دیگر توان ندارد که رسوبات را با خود حمل کند.

نصرالله کلانتری می‌گوید: تجمع این رسوب‌ها و شکل گیری جزایر باعث تغییر شکل رودخانه می‌شود و عرض آن را بیشتر می‌کند، از سوی دیگر هر چقدر تعداد جزایر در رودخانه بیشتر شود، خودپالایی آن کاهش پیدا می‌کند و باعث می‌شود رسوبات بیشتری تجمع پیدا کنند.

به گفته وی این حجم زیاد رسوب که در سیل اخیر رودخانه با خود آورد نشان می‌دهد که پوشش گیاهی در بالادست حوزه کارون تخریب شده است که نتیجه آن فرسایش بیشتر خاک و رسوب گذاری بیشتر است.

کارون اعتبار ندارد

بحث درباره اثربخشی لایروبی کارون و تاثیر آن روی سیل در اهواز، امسال بیش از همیشه چالش برانگیز بوده است. شهروندان و فعالان محیط زیست با برخی کارشناسان درباره تاثیر جزایر کارون در سیل امسال، اختلاف نظر دارند. گذشته از این اختلافات اما همه بر لزوم برداشتن رسوب از کارون اتفاق نظر دارند.

مدیر دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان می‌گوید: رسوب کارون روی سیلاب تاثیری ندارد، مطالعات نیز نشان می‌دهد که لایروبی این رودخانه در مقطع اهواز بر کاهش سیلاب بی تاثیر است، با این حال رسوب در رودخانه یک مانع به شمار می‌آید و از لحاظ منظر و همچنین توزیع یکنواخت جریان و پاکسازی رودخانه، لایروبی نیاز است.

سید ابراهیم حسینی اعتبار مورد نیاز برای لایروبی کارون در اهواز را بیش از هشت هزار میلیارد ریال عنوان می‌کند و می‌افزاید: مهمترین مانع در لایروبی کارون نبود اعتبار لازم است، بنابراین باید برای تامین اعتبار لایروبی، با اولویت برداشتن جزایر، تلاش شود تا رودخانه کارون از این وضعیت بیرون بیاید.

وی همچنین می‌گوید: با توجه به اینکه عرض کارون در مقطعی که جزیره شادی قرار دارد، زیاد و در حدود ۷۵۰ متر است، وجود «جزیره شادی» روی ظرفیت آبگذری رودخانه و سیلاب ها تاثیری نداشته، اما باید توجه داشت که بعد از سیل اخیر در حدود ۵۰۰ هزار مترمکعب رسوب در این جزیره انباشته شده و شرایط آن متفاوت شده است.

لایروبی و تهدید اهواز در سیل

لایروبی کارون در سال ۹۱ به دلیل کمبود اعتبار ناتمام ماند. امسال با وجود فشار افکار عمومی برای لایروبی کارون در اهواز، اما بازهم به دلیل بی‌پولی تنها به رسوب برداری از جزیره شادی محدود شده است. از تیر ماه تاکنون در حدود ۱۵۰ هزار مترمکعب از رسوب این جزیره برداشته شده است.

لایروبی هر مترمکعب، ۶ دلار هزینه برمی دارد. با این حال امسال تنها ۴۸۰ میلیارد ریال اعتبار برای لایروبی و ساماندهی همه رودخانه‌های خوزستان از جمله کارون، به سازمان آب و برق اختصاص یافته، که با این احتساب می‌شود نتیجه گرفت لایروبی کارون سال ها طول می‌کشد.

عضو هیات علمی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز ادعای بی تاثیر بودن لایروبی رودخانه کارون بر سیلاب را رد می‌کند و می‌گوید: بر اساس مطالعاتی که در سال ۱۳۸۴ انجام دادیم، لایروبی کارون روی سیل تاثیر دارد، مشاهدات میدانی و سیل اخیر نیز صحت این مطالعات را ثابت کرد.

علی محمد آخوندعلی می‌افزاید: توان آبگذری رودخانه کارون در بازه اهواز به شدت کاهش یافته و سیل با دوره بازگشت پنج ساله دیگر به راحتی از مقطع اهواز عبور نمی‌کند، علت اصلی آن نیز رسوبگذاری و شکل گیری جزایر متعدد است، این رسوبات در سیل‌های آینده نیز تاثیرگذار است و مانع عبور جریان آب می‌شود که می تواند برای شهر اهواز خطرآفرین باشد.

وی ادامه می‌دهد: جزایری که در بستر کارون به صورت طبیعی و مصنوعی ایجاد شده، مانعی جدی در مقابل جریان رودخانه است و در صورت وقوع سیل باعث پس زدگی سیلاب به سواحل و آسیب رساندن به آنها می‌شود.

آخوندعلی لایروبی را تنها راهکار برای برداشتن جزایر کارون می‌داند و می‌گوید: اما لایروبی بخشی از ساماندهی کارون است و طی یک پروسه و در مواردی همزمان باید مدیریت سدها، احداث سیل بند، لایروبی، کانال‌های سیل بر و حوضچه های تاخیری اجرا شود.

وی تاکید می‌کند: از ۳۵ سال پیش کارشناسان مخالف تثبیت جزایر در کارون بودند، اما به جای برداشتن، خاکریزی بیشتری انجام شد، حالا کار به جایی رسیده که برداشتن آن بسیار دشوار است؛ بنابراین نهادهای مسئول باید پاسخ دهند که چرا مانع تثبیت این جزایر نشدند و چرا مراجع قانونی جلوی  این روند را نگرفته اند؟

آخوندعلی با انتقاد از ارقام نجومی که به عنوان اعتبارات مورد نیاز طرح‌های لایروبی از سوی مسئولان اعلام می‎شود، نیز می‌گوید: اعتقادی به این اعداد نجومی ندارم که به عنوان برآورد هزینه اعلام می‌شود، در کشور بسیاری از اعتبارات کلان صرف مسائل بیهوده می‌شود و در واقع هدر دادن بیت المال است، در حالی که می‌شود با راه حل‌های ساده برخی از این طرح ها را اجرا کرد.

کوچ کشتی‌ها از کارون بیمار

کارون که روزی سیلاب‌های با بیش از چهار هزار مترمکعب در ثانیه را به راحتی از خود عبور می‌داد، در سال های گذشته دبی متوسط در حدود ۲۰۰ مترمکعب درثانیه داشته که امسال به یمن سیلاب بهار به ۶۰۰ مترمکعب درثانیه رسیده است.

باورصاد رئیس سابق دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر تاکید می‌کند: تنها راهکار جلوگیری از رسوب گذاری در کوتاه مدت این است که حقابه رودخانه به صورت دائم تامین شود، در درازمدت نیز باید برای رودخانه کارون قانون لایروبی را تعریف کنند.

وی می‌گوید: در سدسازی ها به حقابه کارون توجهی نشده است، حقابه فقط شامل سهم مصرف شرب، کشاورزی و صنعت نیست، سهم محیط زیست رودخانه و دریا و آبزیان هم باید تامین شود که در این مدت محقق نشده است، البته برای کارون که رودخانه قابل کشتیرانی بوده، حقابه کشتیرانی هم باید تامین می‌شد، مسئولان باید به این مساله پاسخ دهند که چرا کاری کردند کشتیرانی در کارون حذف شود؟ همه این مسائل دست به دست هم داده‌اند تا کارون به یک رودخانه مریض (Sick River) از نظر شاخص‌های بین‌المللی تبدیل شود و این با نمونه برداری از آب و آبزیان و گیاهان رودخانه مشخص است.

به گفته وی هم اکنون هیچگونه قانونی برای رودخانه‌های کشور نداریم، در حالی که در دنیا هر کدام از رودخانه‌ها قانون جامع و مختص به خود را دارد.

این استاد دانشگاه خلیج فارس بوشهر می‌گوید: عامل دیگر مشکلات رودخانه‌های کشور واگذاری حفاظت از آنها به وزارت نیرو است، این در حالیست که این وزارتخانه، بهره‌ بردار رودخانه هاست به همین دلیل مرجع صلاحیت داری برای حفاظت از آنها نیست و سوابق نشان داده که هر طور می‌خواهد با رودها رفتار می‌کند.

باورصاد ادامه می‌دهد: رودخانه یک عنصر زنده و جان دار و حیات آفرین و پویاست، بدیهی ترین آن کشتیرانی است که باید زنده نگداشته شود، کارون تا ۱۸۸۹ یک رودخانه داخلی بوده و بعد از آن با تصویب مهمترین قانون دریانوردی کشور «قانون کشتیرانی در کارون» یک رودخانه بین المللی می‌شود، که این قانون هنوز لغو نشده اما به دلیل خشک شدن رودخانه به فراموشی سپرده شده است.

رویای فراموش شده

عطارزاده معاون اسبق وزارت نیرو چند سال پیش گفته بود: «خوزستانی‌ها باید رویای کشتیرانی در کارون را فراموش کنند.»

حالا پنج سد مخزنی بزرگ در خوزستان بر روی کارون ساخته شده است. بیش از ۱۰ طرح انتقال آب نیز از سرشاخه‌های کارون اجرا شده یا در حال اجراست. در سفر اخیر اردکانیان وزیر نیرو به استان چهارمحال و بختیاری، سه طرح انتقال آب کارون دوباره جریان افتاده است. این در حالیست که ردیف اعتباری طرح علاج بخشی کارون برای دومین سال پیاپی حذف شده است.

آیا رویای کشتیرانی در کارون فراموش می‌شود؟

گزارش از نادره وائلی زاده

۹۷۵۴/۶۰۰۲