آسیب‌شناسی تعدد رسانه‌ها در ایران

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، بر پایه آمار رسمی، ۴۲ خبرگزاری و ۳۳۶۰ پایگاه خبری آنلاین در ایران فعالیت دارند؛ آماری که شاید در ابتدا جذاب به نظر رسیده و نشان از پیشرفت و توسعه فرهنگ مطبوعاتی و جریان اطلاعات در کشور باشد اما مداقه‌ای بی طرفانه از چالش هایی هم در این خصوص حکایت می کند.

«سیدمحمدرضا دربندی» مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری های داخلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چندی پیش اعلام کرده بود که تعداد خبرگزاری‌های فعال در ایران از کل اتحادیه اروپا نیز بیشتر است.

تاملی بر کیفیت، صحت و اعتبار اخبار این تعداد از خبرگزاری و تارنماهای خبری، در کنار مسائل و مباحث متعددی که در پیرامون آن وجود دارد، قابل تامل است. در همین پیوند، مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در اشاره به مباحث توسعه کمی کارگزاران خبری بیان داشته بود: مصرف روزانه کاغذ روزنامه در کشور روزانه ۱۸ هزار تن و سالانه ۷۰ هزار تن است، آن هم در حالی که تولید کاغذ در سطح جهان کم شده است.

بر این اساس نگاهی تخصصی به این مساله و آسیب شناسی این تعدد رسانه ای در کشور، از بسیاری از جهات ضروری به نظر می رسد.

آنچه در ادامه می آید گفت وگوی ایرنا با یکی از فعالان رسانه ای در کشور است.

رسانه هایی که جوانمرگ می شوند

«یاشار سلطانی»، روزنامه نگار در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا و در بررسی چرایی تعدد رسانه‌ها در کشور بیان داشت: قطعا تعدد رسانه‌ها در جامعه کارکردهای مثبت و عواقبی منفی دارد، یعنی این جریان هم خوب است و منافعی برای کشور دارد و هم بد است و مضراتی دارد. به نظرم دلیل تعدد رسانه‌ای که در کشور داریم، به خاطر نبود قانون روشن در جهت حمایت از رسانه‌ها و به راحتی بسته شدن و توقیف آنان است. امروز توقیف رسانه‌ها بسیار راحت شده است و هر رسانه ای که بسته می شود، قاعدتا نیروهای آن رسانه یا در رسانه های دیگر پخش می‌شوند و یا براساس نیاز کاری که ایجاد می شود، دوباره رسانه‌هایی جدیدی را خلق و کار می کنند و یکی از مضرات بسته شدن رسانه‌ها همین مساله است.

وی افزود: به همین دلیل هر چقدر رسانه قدمت‌دار بوده و طول عمر بیشتری داشته باشد، می‌تواند بزرگتر شده و افراد بسیار بیشتری را در حوزه‌های مختلف خبری، دور هم جمع کند. این موضوع برای اقتصاد رسانه هم بسیار خوب است ولی متاسفانه شاهد این موضوع هستیم که بسیار راحت و با دستور یک بازپرس، رسانه‌ای که شاید سالیان سال کار کرده است، بسته می‌شود یا از ترس بسته شدن نمی تواند رسالت اصلی خود را عملی سازد. این یکی از برجسته‌ترین ایرادهایی است که خود من در این سال‌ها داشتم که چرا رسانه‌ها در ایران به این راحتی بسته و توقیف می‌شوند. ما در دنیا، رسانه‌هایی را داریم که بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارند ولی رسانه‌های ما در ایران عموما جوانمرگ می شوند.

ضرر دیگر این است که مخاطب گیج شده و با حجم انبوهی از تنوع رسانه‌ای مواجهه می‌شود. این که مخاطب خبر درست را از کجا گیر بیاورد، خود به یک معضل بدل می‌گردد. ضمن این که برای رسانه‌ها هم حفظ این مخاطبان کاری سخت و دشوار است چرا که مثلا مخاطبان وقتی هر روز فضای مجازی را باز می‌کنند با چند ده یا چندصد رسانه، مواجهه می‌شوند.

 موضوع دیگر این است که در حوزه اقتصادی هم باز این جریان به رسانه آسیب می‌زند  مثلا وقتی یک شرکت تجاری بخواهد با فقط یک رسانه کار کند، خیلی برایش بهتر است تا این که وقتی که رسانه توقیف شده و به ده رسانه دیگر بدل می‌شود و باید با همه این ده رسانه کار کند تا همان میزان مشترک قبلی را که در این رسانه‌ها پخش شده، پوشش بدهد.

رسانه، سانسور و چالش های دیگر

این روزنامه‌نگار در پاسخ به این سوال که مقایسه ایران با جوامعی که از جایگاه و پایگاه رسانه‌ای مناسبی برخوردارند به چه شکلی است و آیا در کشورهای برجسته دنیا به لحاظ کیفیت رسانه هم تا این حد تعدد وجود دارد، بیان داشت: ما در بسیاری از مباحث در دنیا رتبه اول را داریم. مثلا یادم هست چند سال پیش و در بحث مقایسه آماری، با اختلاف به شدت بالایی، ایران بیشترین دانشکده معماری در دنیا را داشت و بعد از ما، آمریکا بود که حدود یک سوم دانشکده های معماری را داشت. به‌رغم این کمیت، عملا وضعیت و کیفیت معماری و شهرسازی ما را ببینید. رسانه ها هم به همین شکل است و همینطور که خیلی راحت و بی قاعده می‌شود بابت فعالیت رسانه‌ای، در هر زمینه‌ای و به هرکسی مجوز داد، به همان شدت هم می‌شود آنها را تعطیل کرد. این رویه درست نیست؛ نه آن راحت مجوز دادن درست است و نه آن راحت بستن.

قاعدتا در همه جای دنیا قانون حاکم و مکتوب است و از رسانه‌ها حمایت می‌شود اما اگر رسانه‌ای تخلف کند به شدت برخورد می‌شود و این وضعیت آنها را محتاط می کند. اما از سوی دیگر آزادی عمل دارند و خودسانسوری و خود حذفی ندارند یعنی این گونه نیست که خودشان  خطوط قرمز واقعی یا فرضی برای خودشان ایجاد کنند. در این جوامع، رسانه نقش یک دادستان واقعی را  دارد یعنی مطالبه گر از حاکمیت است و یقه حاکمیت را در جهت منافع مردم یا منافع ملی می گیرد اما در اینجا ما نمی توانیم به این شیوه عمل کنیم و در محاکم با ما برخورد می شود. مثلا می‌گویند وظیفه شما جمع آوری و گزارش این اتفاقات به ما است اما یک خبرنگار یا روزنامه نگار، رابط قضایی و اطلاعات امنیتی نیست که اطلاعات را گردآوری کرده و تحویل بدهد. من به عنوان رسانه وظیفه ام بیان آن موضوعات است. بعید می‌دانم فشاری که ما در رسانه‌های داخلی داریم در کشورهای دیگر به این صورت باشد.

سلطانی در پاسخ به این پرسش که آیا تعارضی بین تعدد خبرگزاری ها با آزادی رسانه وجود دارد؟ بیان داشت قاعدتا تعارض وجود ندارد. اگر ما آزادی رسانه داشته باشیم، نتیجه اش تعداد بالای رسانه نخواهد بود.

وی همچنین این پرسش را که رسانه های متعدد نمی توانند بانی تعدد اظهار نظر باشند و از این رهگذر، باعث آزادی بیان شوند؟ اینگونه پاسخ داد: خیر این گونه نیست. بگذارید با یک مثال توضیح بدهم؛ دوستی دارم که سال ۸۴-۸۵ سایتی را با ۵ نفر دیگر راه انداخت. وقتی سایت آنها فیلتر شد، این ۶ نفر هر کدام یک سایت جدا زدند که اگرچه امروز سایت‌های مطرحی هستند ولی اگر این ۶ نفر امروز یک جا متمرکز بودند، تعداد رسانه می‌شد یک رسانه؛ اما «یک رسانه جاندار» می شد. نکته دیگر این است که ما ایرانی ها خیلی روحیه کار گروهی نداریم. فکر می‌کنیم که اگر من امروز رسانه ای قوی شدم و چهار دبیر سرویس خوب، پنج خبرنگار برجسته و یک گروه قوی دارم، اگر هرکدام از اینها به تنهایی هم کار کنند به همان اندازه قدرتمند هستند؛ بر این اساس سعی می‌کنیم رسانه جدید راه بیاندازیم.

نکته مهم دیگر این است که متاسفانه آنقدر فضا برای رانت خواری ایجاد شده است که برخی از رسانه‌ها واقعا برای ایجاد رانت، گرفتن رانت و کسب درآمد تاسیس می‌شوند و بسیار شاهد این موضوع هستیم. در نبود آزادی بیان و شفافیت، بسیاری رسانه‌های فیک (غیراصیل) راه می‌اندازند تا بتوانند به صورت غیررسمی خبرهایشان را منتشر کنند.

سلطانی در جواب این سوال که می‌شود بگوییم لزوما جامعه ای که رسانه‌های محدود دارد، آزاد نیست؟ گفت: نه. نمی شود این را گفت. رسانه ها بر اساس ظرفیتی که در جامعه وجود دارد، شکل می‌گیرند. دوره شکوفایی رسانه در جامعه ما در دوره آقای خاتمی بوده که فضای گفتمانی کشور باز شد، جامعه طلبید، رسانه ها آمدند و هرچقدر رسانه‌های بیشتر می‌آمدند، جامعه بیشتر می‌طلبید. بعد از آن دوره با وجود فشارها و مسائل مختلف، فضا به سمت دیگری رفته است.