دو پارک سنگ نگاره باستانی ایران به نام "کمرمقبولا" و "دیزدر" در خراسان رضوی که هر دو در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند ،همسایه رو به روی یکدیگرند و اما هر دو از دردی مشترک که همان بی توجهی به ارزش سنگ نگاره های موجود در آنهاست چه از جانب متولیان حفاظت از میراث فرهنگی و چه از جانب مردم و برخی فعالان معدن در حوالی خود رنج می برند.
حفاظت از آثار و بناهای باستانی و تاریخی به عنوان بخش‌هایی کوچک و به یادگار مانده از هویت، تاریخ و تمدن هر قوم و ملت، ضرورتی است که وظیفه همگان و به ویژه متولیان قانونی و دستگاه‌های مسئول است اما این مواریث تاریخی در استان خراسان رضوی حال و روز چندان مساعدی ندارند.
کهن‌ترین دست افزارهای کشف شده در خراسان رضوی متعلق به ۸۰۰ هزار سال پیش است و این امر گویای عمق تاریخ، فرهنگ و تمدن در سرزمین خراسان و حضور و زیست انسان‌هایی از اقوام مختلف در این خطه است. قدمت اغلب محوطه‌ها در این استان نیز مربوط به حدود ۶ هزار سال پیش است که تا دوران اسلامی را در بر می‌گیرد.
بیش از ۱۰۰ هزار اثر تاریخی قابل ثبت در فهرست آثار ملی خراسان رضوی وجود دارد که تاکنون هزار و ۵۶۱ اثر از این تعداد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است اما بخشی از این آثار هم اینک حال و روز خوبی ندارند و غبار بی توجهی بر چهره، ترک‌های بی مهری بر اندام و داغ فراموشی بر دل آنها نمایان است.
کوتاهی در حفاظت از میراث فرهنگی، داغی است که با تخریب یک اثر تاریخی یا وارد آمدن آسیب به آن در گذر زمان هر از چند گاهی خبری می‌شود یا در سکوت بی توجهی غبار فراموشی به خود می‌گیرد.
تخریب آثار تاریخی هر سال در قالب تخریب خانه‌های تاریخی و مخدوش شدن آثار بر اثر پدیده زشت یادگاری نویسی (وندالیزم) هر از چند گاهی به چشم می‌خورد که آخرین نمونه این گونه تخریب ها، ریختن گازوئیل توسط افراد ناشناس بر روی چندین قطعه از این سنگ نگاره ها در دیزدر است که موجب گلایه شدید دوستداران میراث فرهنگی و در نهایت موجب تعطیلی معدن فعال در حاشیه این سنگ نگاره ها شد.
کمرمقبولا ارزش باستانی خراسان رضوی
منطقه تاریخی "کمرمقبولا" یا "شتر سنگ" و نیز منطقه "دیزدر" در سه کیلومتری شمال شهر طرقبه و یک کیلومتری دره داغستان واقع در شمال غرب مشهد با قدمتی بیش از سه هزار سال در دل خود سنگ نگاره‌هایی باستانی دارند که از منظر باستان شناسی بسیار ارزشمندند.
کمرمقبولا منطقه‌ای طبیعی و تاریخی است که براساس برخی گزارش‌ها حدود ۱۵ هزار سنگ نگاره باستانی را در خود جای داده است و محوطه ای حدود ۱۲ هکتار را شامل می شود و منطقه دیزدر نیز که حدود ۲۰ هکتار را شامل می شود نیز همین تعداد سنگ نگاره ارزشمند را در دل خود به امانت دارد.
قدمت ۳۵۰۰ ساله برخی سنگ نگاره‌های این منطقه نکته ظریفی است که اولویت حفاظت از آن را افزایش می‌دهد.
تخته سنگ‌های آتش فشانی بکر، آثار سنگی، سنگ نوشته‌ها و نگاره‌های باستانی در کمرمقبولا در وسعت حدود پنج کیلومتر مربع مضامین و نقش‌های متنوعی از اشکال انسان‌ها و حیوانات دوران پیش از تاریخ را در طرح‌ها و اندازه‌های مختلف به نمایش گذاشته که در کمتر منطقه‌ای از ایران چنین نقاشی‌ها و طرح‌هایی قابل مشاهده است.
این سنگ نگاره‌ها اسرار کشف نشده فراوانی در دل خود دارند. نگاره‌ها یا هنرهای صخره‌ای، سندهای دست اولی هستند که نمادی از هویت تاریخی هر دیار و منطقه و کهن‌ترین آثار هنری و تاریخی به جای مانده از گذشتگان محسوب می‌شوند.
انسان‌های گذشته به رغم سختی و فشار با نقش زدن بر دل سیاه سنگ و آفریدن چنین نقوشی با آیندگان خود سخن گفته و ارتباط برقرار کرده‌اند. نقوشی از قبیل شیر، بز کوهی، گاومیش و انسان‌های شکارچی بر روی این سنگ نگاره‌ها وجود دارد که کارشناسان آنها را متعلق به دوران نوسنگی می‌دانند.
وجود نقش‌های متعدد شیرهای نر و ماده شاید نشان از این باشد که در ادوار کهن این دیار زیستگاه این حیوان بوده و شرایط زیستی و آب و هوایی در گذشته‌های دور بسیار متفاوت از امروز بوده است و این خود از اسرار کشف نشده این سنگ نگاره‌های چندین هزار ساله است.
نقش بزکوهی هم در باستان شناسی به معنای درخواست آب، زایندگی، فراوانی نعمت و محافظت است که نشان می‌دهد شاید در ادوار کهن این محل جایگاهی مقدس برای اجرای آئین هایی خاص بوده است.
بیشترین نقوش این سنگ نگاره‌ها مربوط به نقش حیواناتی از جمله بز کوهی، شتر دو کوهانه، گاو کوهان دار و یوزپلنگ است که در میان آنها نقش درخت یا گیاه به صورتی خاص مشاهده می‌شود اما آنچه اهمیت دارد وجود نقوش گاو کوهان دار و شتر دوکوهانه است که به اعتقاد باستان شناسان مملو از رمز و رازهای فراوان است.
از شگفتی های این آثار به ظاهر ساده، داشتن شباهت‌های نمادین با مضامین یکنواخت در سرزمین‌های بسیار دور از هم و ادوار متفاوت است.
نقوش ساده‌ای که در جای جای ایران با مضمونی یکنواخت می‌بینیم در قاره‌های اروپا، آفریقا، استرالیا و آمریکا هم با همین شباهت ظاهری و مضامین کشف شده است.
مرزبندی کمرمقبولا کلید خورد
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: تدقیق محوطه سنگ نگاره ها به معنای تعیین دقیق مرز و خطوط مرزی این منطقه در وسعتی حدود ۱۲ هکتار در دستور کار قرار گرفته است تا به این ترتیب بتوان محدوده مشخصی برای کمرمقبولا در نظر گرفت.
مرجان اکبری افزود: در داخل این محوطه تعدادی معدن تاریخی ثبتی نیز وجود دارد که باید حفاظت از این تعداد نیز مشخص و برنامه ریزی شود.
وی با اشاره به وسعت زیاد منطقه و قرار داشتن آن برروی شیب و تپه ماهور ادامه داد: همین شرایط جغرافیایی انجام عملیات تدقیق را زمان بر کرده است و با توجه به اینکه چهار کارشناس در این زمینه کارخود را در این عرصه پهناور شروع کرده اند پیش بینی می شود بیش از یک هفته به طول بینجامد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: پس از پایان عملیات تدقیق، مرز منطقه به وسیله میلهگذاری و یا رنگ بندی انجام می شود و زمانی که نقشه قطعی تهیه و تملک به صورت کامل انجام شد می توان نسبت به حفاظت قطعی و حتمی امیدوار بود.
اکبری افزود: اراضی منطقه کمرمقبولا در اختیار راه و شهرسازی است و پس از روشن شدن وضعیت تملک عرصه، سند منطقه به نام سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی می خورد و در آن زمان کار اصلی در این منطقه صورت می گیرد.
وی ادامه داد: در تلاشیم تا طرحی مشارکتی تحت عنوان ژئوتوریسیم در منطقه کمرمقبولا آغاز کنیم و کم و بیش امکان سنجی این طرح تا کنون دیده شده است ولی طرح های اجرایی آن هنوز تهیه نشده و باید توسط بخش خصوصی و متخصصان تهیه و تدوین شود.
دیزدر درگیر فعالیت های معدنی
معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی گفت: داستان مدیریت و ساماندهی منطقه دیزدر با کمرمقبولا قدری متفاوت است چون دیزدر در منطقه ای پشت کمرمقبولا و در محوطه ای ۲۰ هکتاری قرار دارد که به صورت جداگانه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
اکبری افزود: این منطقه هم اکنون با فعالیت معدنی و برداشت از چند معدن دچار تداخل و مشکل شده است و به همین دلیل درخواست عدم تمدید مجوز برداشت از معادن یادشده به سازمان صنعت، معدن و تجارت ارائه شده است.
وی با بیان اینکه دیزدر بیشتر در بالای کوه قرار دارد و مشکل اصلی در این منطقه اخذ مالکیت آن است چون زمین این منطقه در تصرف دولت نیست اما امیدواریم بتوانیم با دریافت مالکیت این منطقه از دست معدنکاران نسبت به انجام مراحل تدقیق، مرزبندی و حفاظت اقدام کنیم.
اقدام قاطع دادستانی بینالود
پس از انتشار تصاویر مربوط به صدمه دیدن سنگ نگاره های دیزدر بر اثر ریخته شدن گازوئیل بر روی آنها دادستانی شهرستان بینالود وارد ماجرا شد و به پیگیری امر پرداخت.
و در نهایت دستور مهر و موم کردن معدن نزدیک به این منطقه را داد که اجرا هم شد.
علی‌اکبر احمدزاده رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بینالود (طرقبه شاندیز) در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: در پی این تخریب و ابراز حساسیت دوستداران میراث فرهنگی نسبت به این اقدام مخرب، موضوع با همکاری خوب دادستانی با جدیت پیگیری و در نهایت به توقف فعالیت معدن نزدیک سنگ‌نگاره‌های باستانی منجر شد.
یادگاری نویسی داغ بی فرهنگی بر دل سنگ نگاره‌ها
در کنار آسیب‌هایی مانند تأثیرات آلودگی هوا، آفتاب و حوادث طبیعی که سنگ نگاره‌ها را با خطر مواجه کرده است اقدام خرابکارانه و ضدفرهنگی یادگاری نویسی بر چهره این سنگ نگاره ها هم موجب آسیب رساندن به آنها شده است.
مشاهده اسم، تاریخ تولد، تاریخ یادگاری و نام فرد مورد علاقه افراد در کنار نقوش چند هزارساله به جا مانده از اجدادمان، تصویری ناخوشایند و دلخراش ایجاد می‌کند که دل هر ایرانی دوستدار فرهنگ، تمدن و تاریخ را به درد می‌آورد.
دوستداران میراث فرهنگی و تمدن تاریخی انتظار دارند با توجه به ثبت ملی این محوطه با خاطیان در این عرصه برخورد شده و از انجام چنین اقداماتی جلوگیری شود.
معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: به وفور شاهد این اقدام خرابکارانه در سنگ نگاره‌ها هستیم و علت آن نیز ناآگاهی افراد و عدم ثبت ملی این آثار است.
اکبری افزود: نهادهای فرهنگی و آموزشی باید نسبت به آموزش افراد از سنین پایین و فرهنگ سازی در این زمینه اقدام کنند تا در آینده شاهد چنین اقدامات خرابکارانه و ضد فرهنگی ای نباشیم.
وی ادامه داد: رسانه‌ها به ویژه صدا و سیما نیز در این زمینه نقش مهمی برای فرهنگ سازی و آموزش افراد دارند.
وی گفت: برای کمرمقبولا نیز با توجه به ثبت ملی این اثر و انجام اقدامات حفاظتی و صیانتی، اقدامات کنترلی نیز انجام می‌شود ضمن اینکه با توجه به وسعت پنج هکتاری این محوطه در کنار اقدامات حفاظتی و بازدارنده باید اقدامات آموزشی و فرهنگ سازی نیز انجام شود.
ثبت جهانی سنگ نگاره‌های کمرمقبولا
معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی با اشاره به اهمیت و ارزش تاریخی این منطقه افزود: این میراث قابلیت آن را دارد که به صورت جدی به عنوان بزرگترین مجموعه سنگ نگاره‌های ایران در فهرست جهانی یونسکو به ثبت برسد چرا که دارای بازتاب فرهنگی و ظرفیت مطالعاتی بسیاری است.
اکبری گفت: برای ثبت جهانی این اثر هنوز راه درازی در پیش داریم اما گام نخست به عنوان درک این ضرورت در استان به خوبی بردشته شده است.
وی ادامه داد: این محوطه تاریخی که در فروردین ماه امسال در فهرست آثار ملی ثبت شد هم اکنون در شرایط حفاظتی مطلوبی قرار دارد و مشکلی در این زمینه نداریم.
اکبری با بیان اینکه اعتبارات امسال هنوز به خراسان رضوی تخصیص نیافته است افزود: با توجه به تخصیص اعتبارات، مبلغ مورد نیاز برای این اثر و انجام اقدامات حفاظتی را مشخص خواهیم کرد.
۷۴۹۶/۱۹۲۲
نظر شما