پیدایش نهاد دیپلماسی زائیده نیاز انسان‌ها و جوامع بشری به داشتن ارتباط و تعامل با دیگر افراد، اقوام وجوامع از ابتدای تاریخ تاکنون بوده است. ملت‌ها و جوامع گوناگون بشری، برای تأمین نیازهای امنیتی، معیشتی و منزلتی خود نیازمند ارتباط با دیگرجوامع هستند. این نیاز و ضرورت تاریخی به پیدایش نهاد دیپلماسی انجامیده است. از این زاویه، دیپلماسی را می‌توان از ریشه دارترین و دیرپاترین کنش‌های انسانی دانست. دریک تعریف ساده، دیپلماسی نهاد مذاکره و رابطه نظام مند میان دولت‌ها است که هدف از آن جلوگیری از جنگ، حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات، پیشبرد اهداف مشترک و حفظ جامعه بین الدولی است. در یک تعبیرکلاسیک دیپلماسی هنرمتقاعد کردن بدون توسل به زور تعریف می‌شود.
بر مبنای این تعریف، دیپلماسی سازوکاری است که سیاست خارجی با استفاده از آن به جای جنگ از راه توافق به هدف‌های خود می‌رسد. بر این اساس آغاز جنگ، شکست دیپلماسی است. دریک برداشت رئالیستی، از نهاد دیپلماسی درکنار موازنه قدرت، حقوق بین‌الملل، سازمان‌های بین‌المللی و حکومت جهانی به عنوان پنج شیوه عمده که در طول تاریخ برای حفظ نظم و صلح بین‌المللی به وجود آمده‌اند، یاد می‌شود که در میان آن‌ها دیپلماسی کارآمدترین سازوکار پنداشته می‌شود. در اهمیت نقش و جایگاه دیپلماسی در نظام بین‌الملل، می‌توان گفت دیپلماسی موتورخانه روابط بین‌الملل است: جائی که سیاست خارجی بدنبال تحقق اهداف دولت است، دیپلماسی وسیله‌ای برای تحقق این اهداف است.
شکل دیپلماسی درگذر تاریخ دگرگون شده است، اما کارکردهای دیپلماسی کم و بیش پایدار مانده است. یکی از مهم‌ترین تحولات دیپلماسی در مقایسه با گذشته، اهمیت یافتن تدریجی و رو به تزاید آن است. درگذشته جنگ شکل اصلی کنش و واکنش به ویژه در عرصه حل اختلافات میان دولت‌ها بوده است. اما درحال حاضر جنگ دیگر ابزار اصلی حل اختلافات تلقی نمی‌شود، بلکه این دیپلماسی و مراجعه به راه‌های دیپلماتیک است که قاعده اصلی تعامل میان کشورها در حوزه حل اختلافات قلمداد می‌شود. بدین ترتیب، دیپلماسی نهادی قدیمی است که به ضرورتی برای امروز و فردای جوامع انسانی تبدیل شده است. برخلاف گذشته که تنها یک الگوی خطی ساده از دیپلماسی وجود داشت، در دنیای امروز دیپلماسی دستخوش دگرگونی‌های اساسی شده و بر ابعاد و انواع دیپلماسی افزوده شده است.
انواع مختلفی ازدیپلماسی‌های نوپدید برشمرده می‌شود: دیپلماسی پنهان، دیپلماسی آشکار، دیپلماسی عمومی و دیپلماسی خط دو. برخی دیپلماسی رسانه‌ای و دیپلماسی مجازی یا دیجیتالی و دیپلماسی شبکه‌ای را از مهم‌ترین و مؤثرترین گونه‌های دیپلماسی‌های نوین برمی شمرند. برخی حتی به دیپلماسی اجبارآمیز معتقدند که ترکیب نامانوسی از دیپلماسی مبتنی بر زور است و گروهی به دیپلماسی علمی یا ترکیبات مشابه (همانند دیپلماسی ورزشی، دیپلماسی هنری و دیپلماسی دینی) اشاره می‌کنند. در هزاره سوم میلادی و در قرن ۲۱، با تحول و گذار در مفاهیم قدرت و ارتباطات، تحول در عرصه نظری و عملی دیپلماسی را نیز شاهد هستیم. امروزه دیگر با دیپلماسی عصر کشتی‌های بادبانی که نمایندگان سیاسی اش تام الاختیار فرض می‌شدند و تبادل هیات‌ها و پیام‌ها، اموری پرهزینه و بسیار زمان بر بودند، نمی‌توان به مصاف دنیای پیچیده، به هم وابسته و با انواع تهدیدات متنوع و تحول یافته (از بیوتروریسم و تهدیدات زیست بومی گرفته تا تهدیدات سایبری و جنگ‌های نسل ششمی یا جنگ رباتیک) رفت.
لذا تحول در مفاهیم ارتباطات و دیپلماسی در عرصه نظریه و عمل به خلق مفاهیم تازه‌ای تحت عنوان دیپلماسی عمومی، دیپلماسی دیجیتالی و دیپلماسی مسیر دوم انجامیده است. مهم‌ترین وجه دیپلماسی‌های مدرن، عمومی و آشکار بودن آن است که از آن به «دیپلماسی با صدای بلند» تعبیر می‌کنند. دیپلماسی در فضای مجازی یا دیپلماسی شبکه‌ای در واقع امکان و بستری است که درآن دولت‌ها از ابزارقدرت نرم برای متقاعدکردن یکدیگر بجای دیپلماسی زور و اجبار استفاده می‌کنند. یکی از نشانه‌های نشاط و علائم بالندگی سیاسی یک کشوردر نظام بین‌الملل، تحرک و کنش‌های دیپلماتیک آن است. جمهوری اسلامی ایران به رغم چهاردهه تلاش مستمردشمنان فرامنطقه‌ای و رقبا و دشمنان منطقه‌ای اش ازجمله رژیم صهیونیستی برای تحمیل انزوای سیاسی و محرومیت از کنشگری در عرصه‌های سیاسی و امنیتی در حوزه‌های پیرامون خود، به بلوغ و تکامل در عرصه دیپلماسی دوجانبه، چندجانبه و بین‌المللی دست یافته و امروز به بازیگری توانمند و کنشگری فعال در عرصه سیاسی و امنیتی در حوزه‌های حساس ژئوپلتیک اطراف خود یعنی حوزه غرب آسیا، حوزه قفقاز و آسیای مرکزی، حوزه جنوب آسیا و شبه قاره و البته حوزه ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خلیج فارس و دریای عمان بدل شده است.
مضاف بر اشراف و تسلط بر دیپلماسی‌های سنتی، جمهوری اسلامی ایران در عرصه دیپلماسی‌های نوپدید نیز کنشگری فعال و پویا محسوب می‌شود. امروزه علاوه بر دیپلماسی عمومی و فرهنگی، جمهوری اسلامی ایران حضور فعال و تأثیرگذاری در عرصه دیپلماسی دیجیتالی و فضای مجازی داشته و از ظرفیت‌های خوبی در عرصه دیپلماسی رسانه ای، علمی و ورزشی برخوردار است. به علاوه به دلیل هویت دینی و ماهیت اسلامی این نظام، از ظرفیت قابل توجهی در میدان دیپلماسی دینی برخوردار است. اهداف و مقاصد سیاست خارجی و منافع ملی به طرق مختلفی قابل حصول و پیگیری است. اما مؤثرترین و کم هزینه‌ترین سازوکار پیگیری اهداف سیاست خارجی و تأمین منافع ملی، سازوکار دیپلماسی است. دیپلماسی برپایه قدرت و اقتدار ملی، ضرورت امروز و فردای ماست.
*سخنگوی وزارت امور خارجه
نظر شما