درباره آتاتورک | معمار ترکیه نوین

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ مصطفی کمال آتاتورک بنیان‌گذار جمهوری ترکیه و نخستین رییس جمهوری این کشور در ۱۹۲۳میلادی بود. وی یک سکولار و ملی گرا به شمار می رفت که اصلاحات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بسیاری انجام داد تا یک کشور مدرن، پیشرفته و سکولار را که در نظر داشت به وجود آورد. در واقع آتاتورک ساخته های اجتماعی و قدیمی ترکیه را عامل عقب ماندگی می دانست و با الگوی توسعه برونزا، صرف نظر از شرایط جامعه از کشورهای غربی الگوبرداری می کرد. در حقیقت فرآیند غربی سازی یکی از مهم ترین رویکردهایی بود که برای جبران عقب ماندگی و رسیدن به توسعه و پیشرفت در کشورهای توسعه نیافته، مورد توجه قرار گرفت، بسیاری از نخبگان فکری در نخستین مواجهه خود با غرب این رویکرد را در پیش گرفتند. آتاتورک هم برای اصلاحات خود اروپا را الگو قرار داد و سیاست غربی سازی را در پیش گرفت.

بنابراین از نظر آتاتورک، نوسازی فرآیندی اجتناب ناپذیر و البته مطلوب محسوب می شد و وی خواهان تبدیل سریع تمام وجوه سنّتی به مدرن بود و تغییر در عرصه های فرهنگ، دین، آموزش و اقتصاد را با جدیت دنبال می کرد. همچنین باید گفت اقدامات آتاتورک در ترکیه، نقطه عطفی در تاریخ این کشور به حساب می آید که بازتاب های مثبت و منفی بسیاری را با خود به همراه داشت.  البته اصلاحات در این کشور از مدت ها پیش در جریان بود اما اقدامات گسترده آتاتورک در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... خاص زمانه او است و از جهت نوع، تنوع و گستردگی، بی سابقه بوده است. این اصلاحات، تأثیرات بسیاری بر ترکیه گذاشت. به دلیل اصلاحات و به افتخار نقش وی در پیدایش جمهوری مدرن ترکیه، پارلمان این کشور نام آتاتورک را در ۱۹۳۴میلادی به او اهدا کرد که پدر ترک‌ها تعبیر می‌شود.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز رای پارلمان ترکیه به ریاست جمهوری کمال مصطفی آتاتورک به بررسی برخی از اصلاحات و اقدامات وی پرداخته است.

زنان

دگرگونی موقعیت اجتماعی و سیاسی زنان یکی از مهم ترین اهداف اصلاحی آتاتورک و دیگر جمهوری خواهان بود که به عنوان راهکاری در راستای لائیسیسم و غربی کردن ترکیه نوین پی گیری می شد. آنها کوشیدند با تغییراتی در حقوق زنان در خانواده، تصویب قانون لباس و اعطای برخی آزادی های سیاسی و فرهنگی زندگی زنان را دگرگون سازند تا زنان این کشور به شان و منزلتی هم پای زنان در جوامع غربی دست یابند و به شیوه های مختلف سعی در معرفی و ترویج چهره مطلوب زن در جامعه داشتند. در ادامه به برخی از این اقدامات و اصلاحات در حوزه زنان اشاره می کنیم.

تا زمان آتاتورک، زنان در جامعه‌ مردسالار عثمانی از حقوق خود در حوزه‌های مختلف محروم بودند. گماشتن زنان در مناصب سیاسی متعدد از مهم ترین اصلاحات آتاتورک بود، او در دوران رییس جمهوری‌ خود با انتصاب ۱۷معاون زن که همه‌ مدافع آرمان‌های جمهوری بودند، تأثیری شگرف در پیشرفت سیاسی زنان داشت. حق انتخاب‌کردن و انتخاب‌شدن در سطوح مختلف محلی و ملی از دیگر اقدامات وی بود، بنابراین در ۱۹۳۰میلادی در انجمن‌های شهرداری، در ۱۹۳۳میلادی شوراهای ریش‌سفیدان روستایی و در ۱۹۳۴میلادی در مجلس کبیر ملی حق مشارکت به بانوان داده شد. ازاین‌رو در مقایسه با بسیاری دیگر از کشورها مانند فرانسه، ایتالیا و سوئیس، زنان تُرک در دستیابی به بخشی از حقوق سیاسی‌شان، یعنی حق رأی پیشرو شدند، بنابراین در زمان ریاست آتاتورک، زنان پیش از بسیاری از کشورهای غربی، حق برابری مدنی و حقوق سیاسی را به دست آوردند و همچنین در این دوره زنان می‌توانستند، اتحادیه یا انجمن‌های خاص خودشان را هم داشته باشند و با بهره‌مندی از آنها برای دستیابی به حقوقشان تلاش کنند.
دولت آتاتورک تمام تلاش خود را به کار می بست که هرچه بیشتر زن ترک از آرمان‌های عصر عثمانی فاصله بگیرد و مانند زن غربی لباس بپوشد، درس بخواند و ناسیونالیست باشد و از لائیسیته‌ حاکم دفاع کند. از نگاه آتاتورک بانویی با این ویژگی‌ها مادر وطن است. برای ترویج چنین الگویی رسانه‌های جمعی چون نشریات یا رادیو تأثیر مهمی در تبلیغ این قبیل اندیشه‌های دولت ایفا می کردند.

روزنامه‌های ترکیه همواره ستون‌هایی با موضوع زنان داشت. این نگاشته‌ها، زنان ترک را ترغیب می‌کرد تا در مجالس بزم حضور یابند، در جامعه از معاشرت با مردان نهراسند، ورزش کنند و پیاده‌روی را در برنامه‌ روزانه‌شان قرار دهند. این رسانه‌ها به بانوان توصیه می‌کردند به‌جای ‌آن که مانند زنان دیگر کشورها خانه‌نشینی پیشه کنند که عواقبی جز بیماری‌های مختلف به‌همراه ندارد؛ بهتر است مانند زنان اروپایی و امریکایی با اشتغال به فعالیت‌های مختلف، مشارکت اجتماعی خود را افزایش دهند.

برای اشاعه ایدئولوژی آتاتورک، کتاب‌های متعددی با موضوعات زنان به چاپ رسید. برپایی مسابقات متعدد زیبایی راهکار دیگری بود که دولت با ترویج آن کوشید تا هرچه بیشتر زنان را وادار کند تا از آرمان‌های عصر عثمانی فاصله بگیرند. نخستین ملکه‌ زیبایی ترکیه در ۱۹۲۹میلادی معرفی شد. این روند حتی در حوزه بین‌الملل هم ادامه یافت. همچنین در پی تلاش‌های آتاتورک در ۱۷ فوریه ۱۹۲۶میلادی و اعطای آزادی‌های فردی و اجتماعی به زنان، مجلس قانون مدنی جدیدی را مبتنی بر قانون سوئیس تصویب کرد که به موجب آن به طلاق با حق تصمیم‌گیری مرد پایان می‌داد و زنان از حقوق مساوی در ارث برخوردار می‌شدند و همچنین در نتیجه اصلاحات او بود که معلمان زن در مدارس مختلط مشغول به کار شدند و به مشاغلی چون وکالت، طبابت و خدمات عمومی دست یافتند.
یکی دیگر از مهم‌ترین برنامه‌ های آتاتورک در حوزه زنان، تربیت دختر خوانده‌های خود به شمار می رفت. در حقیقت او با آموزش آنان به‌روشی که مطابق سیاست‌های حکومت بود و سپس معرفی آن دختران به جامعه تلاش می‌کرد، مردم و به‌طور خاص زنان در رفتارهایشان، آنان را الگوی خود قرار دهند. آتاتورک همچنین مادام باوئر را که زنی سوئیسی بود به عنوان مربی دختران خود استخدام کرد. این زن موظف بود، مطابق فرهنگ و آداب اروپایی آنان را تعلیم دهد. دختران آتاتورک لباس‌های غربی می‌پوشیدند و حضور آنان در مراسم و جشن‌های مختلف امری معمول بود.
از میان دختران آتاتورک، عفت اینان و صبیحا گوکچان شهرت بیشتری داشتند. اولی معلم شد و ۱۹۳۷میلادی باهدف تحصیل در مقطع دکتری به ژنو رفت. او که تاریخ خوانده بود بعدها کرسی استادی در دانشگاه آنکارا را از آن خود کرد. عفت در معرفی چهره‌ای که آتاتورک علاقه داشت از خود نشان دهد، سعی بسیار کرد. صبیحا نیز به روسیه رفت و هوانوردی آموخت. او پس از بازگشت به وطن اجازه‌ یافت در رشته‌ خلبانی، شاخه‌ نظامی آن مشغول به کار شود. بمباران شورشیان کُرد در ترکیه از جمله عملیات‌های او بود.

دیدگاه‌های مصطفی کمال درباره حجاب و به چالش کشیدن مداوم آن در خطابه‌هایش نیز یکی دیگر اقدامات او در مبحث مربوط به زنان بود. او در خلال سفرهای خود با اشاره به زنانی که روی و چشمان خود را از مردان می‌پوشاندند، این عادت را نتیجه خودخواهی مردان و وسواس در پاکدامنی قلمداد کرده بود و سرانجام موفق به تصویب قانونی در همین زمینه شد. البته باید اذعان کرد که آتاتورک، زنان را به تَرک چادر تشویق می کرد اما هیچ گاه چادر و به طور کلّی حجاب، امری خلاف قانون شناخته نشد.

از دیگر اصلاحات آتاتورک در حوزه زنان می توان، لغو تعدد زوجات، اعطای حق طلاق به زنان، امکان ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان، برابری زن و مرد در حقوق از جمله دیه و ارث و حق آزادانه تغییر مذهب را نام برد.

مدارس

یکی دیگر از اصلاحات آتاتورک این بود که تحصیلات ابتدایی را رایگان و اجباری ساخت و در سراسر کشور مدارس جدیدی را افتتاح کرد. وی همچنین در ۱۹۲۸ میلادی زبان عثمانی را در مدارس منسوخ خواند و رسم‌الخط لاتین را جایگزین رسم‌الخط عربی کرد. آتاتورک همچنین برای بالا بردن خلوص زبان رسمی ترکیه، دستور حذف واژه‌های عربی٬ فارسی و یونانی را از این زبان صادر کرد. هر چند اردوغان رییس جمهوری کنونی ترکیه، مخالف این تصمیمات آتاتورک است و دستور داد تا زمینه بازگشت زبان عثمانی و رسم‌الخط عربی به مدارس ترکیه فراهم شود. به گفته رجب اردوغان، اقدام آتاتورک برای حذف زبان عثمانی شبیه به بریدن رگ گردن ترکیه بود و سبب شد تا این ملت را که روزی سرآمد علم و دانش به شمار می رفت، نبوغ خود را از دست بدهد اما طرفداران آتاتورک معتقدند؛ طرح اردوغان برای بازگرداندن زبان عثمانی و رسم‌الخط عربی به مدارس گامی در جهت نابودی اصلاحات سکولاری است که آتاتورک در ترکیه ایجاد کرده بود.

سکولاریسم

در واقع در  پی تغییرات آتاتورک، ترکیه به‌ روشی اجباری از شکل یک کشور دارای ماهیت اجتماعی اسلامی برپایه خلافت عثمانی، به کشوری سکولار و جمهوری‌خواه انتقال یافت که در این میان کوشید مخالفان را مجبور به ترک سنت‌ها یا عادت‌های محافظه‌کارانه کند. باید گفت اقدامات آتاتورک؛ برای مدرن‌سازی ترکیه، پیامدهای زیادی را برای مردم ترکیه به ویژه از لحاظ اجتماعی و مذهبی به بار آورد. 

تغییر خط و لباس و دگرگون کردن ساختار آموزشی از دیگر اقدامات وی در راستای سکولاریسم بود. البته باید گفت؛ جامعه‌ شهری در دهه‌های اولیه‌ جمهوری، در مقایسه با افرادی که در مناطق روستایی زندگی می‌کردند، خیلی بیشتر تحت تاثیر این اصلاحات قرار گرفتند.