گرده‌های پاییزی در ریه‌های اهواز

تنگی نفس اهوازی‌ها امسال دوباره اوج گرفت. اولین باران پاییزه اهواز، بیش از ۱۲ هزار نفر را راهی مراکز درمانی کرد که عمده آنها مربوط به اهواز است. این در حالیست که در ۲ سال گذشته آمار مراجعات تنگی نفس همزمان با نخستین باران‌های پاییزی کاهش چشمگیری نشان می‌داد. مراجعات تنگی نفس اهوازی‌ها امسال از ۲۸ مهر و یک روز قبل از بارندگی‌ها آغاز شد و تقریبا تا دهه اول آبان طول کشید.

با گذشت ۶ سال از بروز بحران تنگی نفس اما علت وقوع آن هنوز محل مناقشه است. محققان دانشگاه علوم پزشکی اهواز، همچنان علت تنگی نفس‌ها را گرده‌های درخت غیربومی «کونوکارپوس» می‌دانند، اگر چه برخی اساتید دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز نتایج مطالعات را هنوز نپذیرفته‌اند و گیاه کنوکارپوس را تبرئه کرده‌اند.

مساله این است: هوای پاک یا ناپاک

گفته می‌شود ۳۶۸ هزار اصله نهال کونوکارپوس در فضای سبز شهری اهواز وجود دارد که این رقم به جز درختانی است که در فضاهای محصور و تحت پوشش شرکت‌هاست. بر مبنای نظریه دانشگاه علوم پزشکی اهواز، شورای سلامت خوزستان، هرس کردن درختان کونوکارپوس را پیش از آغاز بارندگی‌ها مصوب کرد. اشرفی مدیرکل حفاظت محیط زیست و دبیر کاهش آلودگی هوای خوزستان ۲ روز پیش از بارندگی‌ها (۲۸ مهر) اعلام کرد که شهرداری اهواز در هرس درختان کونوکارپوس به تعهدات خود عمل کرده است. اما مشاهدات میدانی نشان می‌دهد حجم بسیار زیادی از درختان کونوکارپوس در اهواز هرس نشده‌اند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان برای افزایش دوباره مراجعات تنگی نفس در سال جاری هیچگونه توضیحی ندارد و می‌گوید: دانشگاه علوم پزشکی باید در این باره توضیح دهد، البته پیش از این بر اساس تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی اهواز علت تنگی نفس‌های پاییزه گرده گیاه کونوکارپوس است.

محمدجواد اشرفی انتساب تنگی نفس به آلودگی ناشی از مشعل‌های نفتی را رد می‌کند و می‌افزاید: در نخستین روزهای بارندگی پاییزه که مراجعات تنگی نفس اتفاق افتاده و روز پیش از آن، دستگاه‌های سنجش آلودگی هوا، شرایط را پاک و یا سالم نشان داده بود.

وی ادامه می‌دهد: مقرر شده است دانشگاه علوم پزشکی اهواز مطالعات تکمیلی درباره گرده گیاهان انجام دهد که این تحقیقات تا یک ماه آینده به اتمام می‌رسد.

چرا کونوکارپوس

بعد از وقوع تنگی نفس‌های پاییزه ۱۸ گزینه به عنوان علت‌های این عارضه بررسی شد و در مرحله بعد چهار احتمال «مشعل‌های چاه‌های نفت، سوزاندن مزارع نیشکر، سوزاندن زباله و گرده‌ گیاهی» به عنوان عامل تنگی‌نفس مطرح شدند. در نهایت اما گرده گیاه کونوکارپوس به عنوان عامل اصلی اعلام شد. گیاهی که حدود ۶۰ درصد از فضای سبز شهر اهواز را به خود اختصاص داده است. این نظریه واکنش اساتید کشاورزی و باغبانی دانشگاه شهید چمران اهواز را به دنبال داشت که باور نمی‌کردند در میان دود و غبار آلوده ترین شهر جهان «یک درخت» مسبب تنگی نفس هزاران اهوازی باشد. همچنان که بسیاری از شهروندان اهوازی نیز مسئولان را به پرده پوشی متهم می‌کنند.

عضو هیات علمی گروه مهندسی باغبانی دانشگاه شهید چمران اهواز، این پرسش را مطرح می‌کند که چرا آلودگی‌های دیگر مد نظر قرار نگرفته در حالی که در اهواز شاهد سوزاندن نیشکر، فلرهای نفتی و فولاد هستیم که بسیاری آلاینده هستند.

مهرانگیز چهرازی می‌افزاید: نظریه حساسیت‌زا بودن دانه‌های گرده گیاهان، مساله جدیدی نیست و همه آن را قبول دارند و در مقالات علمی نیز ثابت شده بود، اما سوال ما درباره این است که چرا کونوکارپوس را به عنوان عامل انتشار این گرده‌ها و آسم پس از باران معرفی کرده‌اند؟

وی با اشاره به نمونه گیری‌های تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی از گرده‌های گیاهان در اهواز، ادامه می‌دهد: بر اساس مقاله‌ای که به آن استناد می‌شود و منتشر شده، بیشترین میزان گرده در هوا مربوط به دسته تاج خروس‌ها و اوکالیپتوس است و گرده‌های کونوکارپوس کمترین میزان را دارد، بنابراین حساسیت‌زایی کونوکارپوس در این مطالعه مشخص نشده است، در این مطالعات تنها جمع آوری گرده‌ها انجام شده که آنهم ثابت می‌کند کونوکارپوس در تنگی نفس دخالتی ندارد.

چهرازی با انتقاد از برخی اظهارنظرهای غیرکارشناسی می‌گوید: یک خانم طلبه اهل قم که هیچ تخصصی در زمینه گیاهان ندارد در یک اظهارنظر اشتباه در تلویزیون، کونوکارپوس را گیاهی سمی اعلام و شهروندان را نگران می‌کند، به طوری که برخی شهروندان اکنون تصور می‌کنند حتی عبور آنها از کنار این درختان، باعث مسمومیت می‌شود.

وی مقاومت نسبت به خشکی، شوری  و گرما را از مزایای کونوکارپوس می‌داند که باعث سرسبزی فضای سبز اهواز در سال‌های گذشته شده است.

این استاد دانشگاه همچنین درباره مطالعات دانشکده کشاورزی درباره کونوکارپوس می‌گوید: مطالعات «فنولوژی کونوکارپوس» در زمینه بررسی مراحل رشدی این گیاه، آغاز شده اما هنوز به نتیجه نرسیده است.

وی تاکید می‌کند: معتقدم گرده‌های کونوکارپوس به دلیل وزنشان در هوا پراکنده نمی‌شوند و نمی‌توانند معلق بمانند بنابراین قطع کردن این درختان اشتباه است، مقرر شده بود که کونوکارپوس‌ها را قبل از بارندگی هرس کنند اما دیدیم که تنگی نفس فروکش نکرد، بنابراین مراجعات به آلودگی هوا و فلرهای نفتی و سوزاندن مزارع نیشکر بازمی‌گردد.

چهرازی نتایج پایش هوا توسط دستگاه‌های اداره محیط زیست خوزستان را رد می‌کند و می‌افزاید: لایه آلودگی هوا در آسمان اهواز در روزهای بعد از بارندگی دیده می‌شود بنابراین نمی‌توان گفت شرایط هوا پاک و یا سالم است.

وی درباره کشت بی‌رویه کونوکارپوس در اهواز نیز می‌گوید: کشت گسترده کونوکارپوس و «تک گونه‌ای شدن» فضای سبز اهواز را تایید نمی‌کنم و باید از گیاهان دیگری برای تنوع استفاده کرد.

باران‌های آسمی

رئیس اندیشگاه سلامت دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز اما معتقد است: دلیل تفاوت تعداد مراجعات تنگی نفس در روزهای امسال نسبت به پارسال، ناشی از پدیده هواشناسی متفاوت در پاییز امسال و وقوع اولین باران و رعد و برق شدیدتربود.

غلامرضا گودرزی می‌گوید: «حملات آسمی بعد از رعد و برق و باران» (Thunderstorm Asthma Attacks) پدیده‌ای شناخته شده و سابقه‌دار در جهان است و بر اساس اجماع نظر جهانی، علت بروز آن نیز گرده‌های گیاهان و اسپور قارچ‌هاست و اتفاق امسال نیز تاییدی بر این مساله است، اما نمی‌توان نقش آلاینده‌های ناشی از فعالیت انسان نظیر آلاینده‌های صنایع، خودروها و غیره را در کنار آن دو عامل صنعتی کتمان کرد. 

عضو هیات علمی دانشکده بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز می‌افزاید: مطالعات انجام شده نیز تایید می‌کند که «شوک اسمزی» و «شوک الکتریکی» که در زمان بارندگی و رعد و برق رخ می‌دهد، باعث بروز این نوع آسم می‌شود، به این ترتیب که رطوبت و باران باعث متورم شدن بساک و دانه گرده‌ها می‌شود، شوک الکتریکی ناشی از رعد و برق نیز سبب ترکیدن و خرد شدن و ریز شدن این گرده‌ها شده به طوری که قابل تنفس می‌شود.

وی با اشاره به اظهاراتی که در روزهای اخیر علت تنگی نفس‌های شهروندان را آلودگی‌های نفتی عنوان کرده اند، توضیح می‌دهد: به طور قطع صنایع آلاینده به ویژه آلاینده‌های صنایع نفتی برای سلامتی انسان مضر است، اما بر اساس متون علمی علائم بالینی منتسب به آلاینده‌های نفتی متفاوت با آسم پس از باران است، البته باید به این مساله توجه داشت که آلاینده‌های صنعتی پدیده آسم پس از باران را تشدید می‌کنند، زیرا اثر سینرژیستی (هم‌افزایی) آلاینده‌های دی‌اکسید گوگرد، دی‌اکسید نیتروژن، و ازن بر بیوآلرژن‌ها (گرده گیاه و اسپور قارچ) در این مطالعه و مطالعات قبلی در دنیا به اثبات رسیده است.

تحقیقات ادامه دارد

گودرزی در ادامه می‌گوید: مطالعه با عنوان «شناسایی، اندازه‌گیری و انجام آنالیز عنصری آلاینده‌های بیولوژیکی آلرژی‌زا (گرده گیاهان و اسپورقارچ‌ها) و بررسی ارتباط آنها با ذرات معلق، دی‌اکسید گوگرد، دی‌اکسید نیتروژن، ازن و پارامترهای هواشناسی در جریان هوای آزاد شهر اهواز» توسط دانشگاه علوم پزشکی اهواز و با همکاری مالی معاونت علمی ریاست جمهوری انجام شده و گزارش نهایی آن به شورای سلامت استان، استانداری خوزستان و دفتر معاونت ریاست جمهوری نیز ارسال شده همچنین مقاله علمی در ژورنال آلودگی هوا با عنوان «Atmospheric Environment» در سال ۲۰۱۹ منتشر شده است.

وی می‌افزاید: با توجه به اهمیت موضوع و تداوم عارضه تنگی نفس شهروندان از سال ۱۳۹۲، بعد از همفکری با اساتید دیگر در دانشگاه‌های استان، و سایر دانشگاه‌های داخل و خارج تصمیم گرفتیم این مطالعات را ادامه دهیم، آزمایشات قبلی به وسیله ۲ ایستگاه ثابت اندازه‌گیری گرده گیاهی و اسپور قارچی انجام شده بود و آزمایش‌های جدید به وسیله یک ایستگاه ثابت و یک ایستگاه متحرک انجام می‌شود، ضمنا انجام آنالیز عنصری در هر دو تحقیق به دلیل کاوش در زمینه اثر سینرژیستی است.

این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: تحقیقات نشان داد که درخت کونوکارپوس و سایر درختان و اسپور قارچ‌های «کلادسپوریوم»، «آلترناریا»، «کوروولاریا»، «آسپرژیلوس» و «پنیسیلیوم» در ایجاد حوادث تنفسی پاییزی نقش دارد، هرچند ما موافق از بین بردن این درختان نیستیم اما باید از نظر گرده افشانی و گل‌دهی مدیریت شوند به همین دلیل هرس کردن درختان قبل از باران پائیزی در شورای سلامت استان مصوب شد.

گزارش از: نادره وائلی زاده