شِوچَرِه؛ یلدای کهن ملایری‌ها

آیین شب یلدا در فرهنگ ملایر به "شِوچله" موسوم است و طولانی‌ترین شب سال را با "شِوچَرِه" در کنار خانواده، اقوام، دوستان و آشنایان سپری می‌کنند.

متل‌گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است، از گذشته تا به امروز در شب یلدا رواج دارد و در بسیاری از روستاهای ملایر نیز این سنت دیرین زنده است و پدربزرگ و مادربزرگ‌ها برای نوه‌های خود قصه می‌گویند.

بیشتر مادربزرگ‌ها برای این شب به یادماندنی "قوت خشک" درست می‌کردند، معجونی که مجموعه شِوچَرِه را تشکیل می داد و مخلوطی از کوبیده‌های بادام، گردو، گشنیز، انواع تخمه ها، شاهدانه، فندق، هسته زردآلو همراه با شیره عسلی است که این مخلوط را به شکل گلوله در آورده و شب یلدا استفاده می‌کردند و اضافه آن را داخل آرد می گذاشتند برای وقت‌هایی که مهمانی می‌آید.

نویسنده آداب و رسوم کهن ملایر روز شنبه در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: یلدا بلندترین شب سال است که مسیحیان سریانی این لفظ را به ایران آوردند و از آن زمان در ایران ماندگار شده است و به معنای تولد است.

علیرضا گودرزی افزود: بیشتر نقاط ایران به این شب، شب چله و به لفظ ملایری شِوچله می‌گویند.

وی با اشاره به نظریه جورج فرایزر(قانون شباهت سازی) گفت: وی معتقد است تمام جشن‌های کهن اقوام و ملل از یک بستر فکری واحدی سرچشمه می‌گیرد.

این کارشناس فرهنگی ادامه داد: طبق این نظریه تصور بر آن بود که در شب یلدا(طولانی ترین شب سال) زمین با خورشید هم بستر شده و نطفه تمام نباتات در این شب ریخته می‌شود.

گودرزی بیان کرد: سه ماه بعد از آن جشن نوروز آغاز می‌شود که علایم فیزیکی آبستن شدن طبیعت ظاهر و پوست درختان ترک برمی دارد و درختان شکوفه می‌دهند.

وی با اشاره به زنده نگه داشتن آیین کهن شب یلدا در ایران گفت: در ملایر نیز از گذشته‌های دور این سنت برپا بوده و هم اکنون نیز زنده است.

نویسنده آداب و رسوم کهن ملایر اظهار داشت: در ملایر رسم است که در شب یلدا به دخترانی که دوران نامزدی را سپری می‌کنند، از طرف پدر داماد هدیه ای برای عروس می‌فرستند که ارزش این هدیه به قدرت مالی و دست و دلبازی خانواده داماد از قواره پارچه تا طلا، بستگی دارد.

به گفته وی این هدیه به اضافه شِوچَرِه به گونه ای آراسته و در یک سینی یا خنچه گذاشته شده و توسط بانوان به خصوص دختران به خانه عروس فرستاده می‌شود.

در این آیین برخی خانواده‌ها غروب تنگ هدیه را توسط بانوان به خانه عروس می فرستند و برخی دیگر هم پس از صرف شام به اتفاق خانواده هدیه را به خانه عروس می‌برند و شب چله را در خانه عروس سپری می‌کنند.

این رسم سالها است که تداوم دارد، حتی اگر پدر در قید حیات نباشد، برادر بزرگتر این سنت را ادامه می دهد و هدیه طبق سنت روز آرایش داده و به عروس هدیه می دهند.

طبق سنت‌های کهن زود خوابیدن در این شب جایز نیست، انواع تنقلات و میوه ها تهیه و به خانه برده می‌شود و ساعاتی پس از صرف شام گرد تنقلاتی که بانوی خانه به طرز خاصی آن را در سینی یا وسط خانه یا روی میز چیده، جمع می‌شوند.

اگرچه سختی ها و شرایط اقتصادی کنونی مانعی برای گرم نگه داشتن شب یلدا در خانه های ایرانی نیست و حتی با چند قلم تنقلات این شب کهن ایرانی زنده نگه می شود.

گودرزی در ادامه به گفت و شنودهای خانوادگی و قصه گویی و شعرخوانی در سنت شب چله ملایری ها اشاره و بیان کرد: در این شب ضمن گفت و شنودهای خانوادگی، بیان داستان یا قصه یا حکایت و آواز، فرصتی برای نشان دادن هنری از اعضای خانواده همچون تقلید صدا و اجرای نمایش است.

اصولا از میان میوه‌ها هندوانه و انار از جایگاه خاصی در شب چله برخوردار است و گندم و شاهدانه و تخمه هندوانه بود داده، سایه خشک، فخری، باسلق، سنجد، شیر شیره انگور نیز در سنت یلدای ملایری‌ها زبانزد است که در سال های اخیر انواع میوه همچون موز، سیب و پرتقال به این سفره اضافه شده است.

گودرزی در این باره ادامه داد: در گذشته تنقلات این شب از بازار خریداری نمی شد، بلکه مادر خانه در طول تابستان تخمه هندوانه، خربزه و طالبی را جمع کرده و پس از بو دادن آن را برای شب چله تدارک می‌دیدند.

این کارشناس فرهنگی بیان کرد: اگر اقوام به طریقی که بی بهره از باغستان و تاکستان بودند، از تخمه و شاهدانه و گندم بوداده به عنوان سوغاتی می فرستادند.

گودرزی گفت: در هر صورت همیاری اقوام و همسایه ها و بزرگان برای شب چله بسیار پررنگ و قوی بود و تنها چیزی که از بازار تهیه می کردند، نخودچی برای تهیه نخودچی کشمش بود.

به گفته وی امروز بسیار کمتر در خانه ها شاهدانه و گندم بو می دهند و همه چیز از بازار تهیه می‌شود و با عمیق تر شدن فاصله‌های طبقاتی، این شب لذت خوش گذرانی سال های قبل را ندارد.

گودرزی ابراز امیدواری کرد: انجمن‌های مردم نهاد با هر عنوانی طرحی ابداع کنند تا به هر طریقی این مشکل را حل کنند تا طبقات فرو دست نیز از این شب به یادماندنی لذت ببرند.

وی با بیان اینکه روستاها بیشتر شب چله را به سنت گذشته زنده نگه می‌دارند گفت: هم اکنون در برخی روستاهای ملایر در شب چله کله پاچه درست کرده و گاهی هم به آن سیرابی اضافه می کنند.

نویسنده آداب و رسوم کهن ملایر ادامه داد: برخی خانواده ها نیز دل و جگر گوسفند درست می کنند و پس از صرف شام شِوچَرِه بر سر کرسی چیده و استفاده می‌کنند.

هدف از آیین شب چله گردهمایی خانواده، اقوام و دوستان به دور هم و یاری یکدیگر و پاسداشت این سنت کهن است که به زندگی معنا و مفهوم می‌دهد.