مناطق جنوبی پایتخت کمترین احساس تعلق را به منطقه خود دارند

امروزه مفهوم کیفیت زندگی یک سازه آکادمیک پرکاربرد برای ایجاد شناخت میزان برخورداری و آسایش در جوامع است، این مفهوم به طور کلی میزان رفاه اجتماعی، بهزیستی، رضایت و شادی افراد را می‌سنجد و معیار مناسبی برای شناخت و مقایسه گروه‌ها، اجتماعات محلی و مناطق شهری محسوب می‌شود.

از منظر برنامه‌ریزی شهری، کیفیت زندگی به مفاهیمی همچون شهر، شهروندی، خدمات شهری و برنامه‌ریزی گره خورده است.

پیمایش رصد کیفیت زندگی شهری به عنوان بزرگترین پیمایش شهری در ایران با حجم نمونه ۴۵ هزار پرسش نامه در ۳۵۴ محله پایتخت توسط معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری و با همکاری رصدخانه شهری و دانشگاه تهران طی سال‌های ۹۵-۱۳۹۴ انجام شده است.

پاسخگویی به نیازهای پژوهشی در حوزه اجتماعی و فرهنگی کلان شهر تهران، دستیابی به توسعه اجتماعی با رویکرد محله محوری برای بهبود زندگی شهری، شناسایی مسائلی در جهت گونه شناسی و شناخت اجتماعی محله‌ها و فراهم کردن اطلاعات و داده‌های میدانی برای ارائه یک تصویر دقیق از ارزیابی ذهنی شهروندان از زندگی در شهر از اهداف پیمایش رصد کیفیت زندگی شهری است که داده‌های خام آن برای نخستین بار منتشر شده است.

تعلق محله‌ای شهری و ملی، رضایت از خدمات و امکانات محله، رضایت از عبور و مرور و حمل و نقل محله، رضایت از بهداشت و محیط زیست محله، رضایت از روابط و بافت اجتماعی محله، مشارکت اجتماعی محله‌ای، اعتماد اجتماعی محله‌ای، احساس امنیت اجتماعی و مسائل اجتماعی محله از شاخص‌های پیمایش رصد کیفیت زندگی اجتماعی است.

احساس تعلق به اجتماع

یکی از شاخص‌های مهم در طرح رصد کیفیت زندگی در شهر تهران، احساس تعلق افراد به محله، شهر تهران و ایران بوده است که با شاخص‌های علاقه به محله، لذت بردن از زندگی در محله، احتمال ترک محله، علاقه به شهر تهران و علاقه به کشور ایران سنجش شده است.

مباحث نظری بسیاری درباره موضوع احساس تعلق به اجتماع مطرح و مطالعات تجربی متعددی در جهان انجام شده است، منظور از اجتماع می‌تواند یک محله، شهر با مرز مشخصی باشد یا اینکه اساساً به مرزهای جغرافیایی ارتباط نداشته و به ارتباطات گروه‌های انسانی و تعاملات آنها ارجاع شده باشد.

در تمامی این اشکال، فرد احساس می‌کند به محیط و دیگر افراد عضو گروه مرتبط است، سرنوشتش به سرنوشت آنها ارتباط دارد و می‌تواند از حمایت دیگر اعضا برخوردار باشد.

در مطالعات شهری، حس تعلق بیشتر با محیط کالبدی و روابط اجتماعی افراد در محلات شهری پیوند خورده است. تصویر و خاطراتی که افراد از محیط پیرامونی خود یا شناختی که از سایر ساکنان محله دارند، سبب می‌شود نسبت به محل زندگی خود احساس مثبت داشته باشند.

احساس تعلق خاطر به محیط کالبدی یکی از عوامل مهم برای دوام و پایداری محلات، چه به لحاظ کالبدی و عملکردی و چه از نظر معنای ذهنی و خاطرات فردی محسوب می‌شود.

ارتباط با مکان، تأثیر عمیق و ماندگاری بر فرد دارد و به بخشی از هویت او تبدیل می‌شود، همچنین حس تعلق پیوند فرد با مکان و ساکنان دیگر را به همراه می‌آورد و در شکل آرمانی فرد را به بخشی از ارگانیک از آن کلیت تبدیل می‌کند. ایده حس تعلق را عاملی تعیین‌کننده برای تقویت تعهد فرد به محیط زندگی و رضایت از محله و امکانات آن می‌دانند.

احساس تعلق به محله یا شهر می‌تواند تحت تأثیر عناصر کالبدی مانند بافت و بنای محیط یا مکان‌های خاطره ساز باشد یا اینکه عناصر اجتماعی مانند روابط محلی، رویدادها و وقایع خاطره ساز به ایجاد آن کمک کند.

به اعتقاد محققان، تصویر سایرین نسبت به مکان، سابقه سکونت فرد در محله، قدمت و اصالت محله، برخورداری از تجربیات و خاطرات جمعی، میزان فعالیت‌های جمعی و اجتماعی، میزان احساس امنیت در فضاهای عمومی، در ایجاد حس تعلق به محیط مؤثر هستند.

مطالعات نشان داده است که در اجتماعات محلی در سطح بالا از احساس تعلق در میان ساکنان، احتمال اقدامات جمعی برای حل مسائل محل سکونت، مقابله با تهدیدها و یاری‌رساندن به یکدیگر برای حل مشکلات فردی و گروهی بیشتر است.

براساس نتایج مطالعات مختلف، تعلق به محیط زندگی از جمله عوامل تسهیل‌کننده همکاری و مشارکت اجتماعی برای بهبود وضعیت زندگی است.

براین اساس، تصور بر این است که هر چه احساس تعلق محلی بالاتر باشد، مدیریت شهری در ارتقای کیفیت زندگی موفق تر خواهد بود زیرا همراهی و همکاری ساکنان را پشتوانه خود خواهد داشت.

به ویژه، زنده نگهداشتن یا افزایش تعلق محلی و محیطی از جمله ضرورت‌های بازآفرینی و بهسازی محلات مسئله‌دار شهری محسوب می‌شود.

علاقه به محله

براساس داده‌های پیمایش رصد کیفیت زندگی، میزان علاقه به محله در تمام مناطق ۲۲ گانه تهران بالاتر از سطح متوسط است. در مناطق نیمه شمالی تهران، ساکنان، علاقه بیشتری به محله ابراز کرده اند. تنها استثنا در مناطق نیمه شمالی، منطقه چهار است که در برخی محلات آن مانند شمیران‌نو و تهرانپارس شرقی، سطح علاقه به محله در مقایسه با سایر محلات بسیار پایین است.

ساکنان منطقه ۱۵ کمترین سطح علاقه به محله را نسبت به سایر مناطق را دارند، این درحالی است که در برخی محلات این منطقه مانند ولیعصر(عج)، مسعودیه، رضویه، اتابک، هاشم آباد و طیب میزان علاقه به محله کمتر از حد متوسط است.

به طور کلی در شهر تهران بیشترین میزان علاقه به محله در محلات تهرانپارس (هشت)، سازمان آب (پنج)، دیلمان (۲۰)، اکباتان (پنج) و شهرک قدس (۲) وجود دارد و کمترین میزان نیز مربوط به محلات هرندی (۱۲)، امامزاده یحیی(ع) (۱۲)، امام خمینی(ره) (۱۸)، طیب (۱۵) و هاشم آباد (۱۵) است.

                              علاقه به محله در مناطق ۲۲ گانه تهران

لذت بردن از زندگی در محله

براساس داده‌های پیمایش رصد کیفیت زندگی شهری، اغلب شهروندان تهرانی در پاسخ به این پرسش که «چقدر از زندگی در محله‌تان لذت می‌برید؟» نمره نسبتاً خوبی به محله خود داده‌اند به طوری که میانگین نمره کلی تمام مناطق پایتخت، بالاتر از حد میانگین است.

در مجموع ساکنان مناطق نیمه شمالی شهر تهران بیشتر از زندگی در محله‌شان لذت می‌برند. مناطق ۶، ۲ و پنج بالاترین نمره و مناطق ۱۵، ۱۷ و ۱۸ کمترین نمره را به دست آورده‌اند.

منطقه پنج با اینکه در مجموع جز مناطق با نمره بالاست اما محلاتی از آن مانند نفت، باغ فیض و کن در ردیف محلات با نمره بسیار پایین قرار دارند.

از منظر لذت‌بردن از زندگی در محله، محلات دیلمان (۲۰)، شهرک قدس (۲)، اکباتان (پنج)، اختیاریه (سه) و سازمان آب (پنج) بیشترین نمره را از ساکنان خود دریافت کرده‌اند.

کمترین نمره نیز به محلات پامنار(۱۲)، هرندی (۱۲)، طیب (۱۵)، امام خمینی (۱۸) و اتابک (۱۵) تعلق داشته است.

                            لذت‌بردن از زندگی در مناطق ۲۲ گانه

احتمال ترک محله

ساکنان مناطق مرکزی تهران شامل مناطق ۱۰، هفت و ۹ بیشتر از سایر مناطق ابراز تمایل به ترک محله خود در آینده داشته‌اند. در مقابل ساکنان مناطق ۶، پنج و یک کمترین میزان تمایل به ترک محله را نشان داده‌اند.

بیشترین میزان تمایل به ترک محله در محلات شهر تهران مربوط به محلات سلامت (۱۱)، سلسبیل جنوبی (۱۰)، شمیران نو (چهار)، کارون جنوبی (۱۰) و امامزاده یحیی (۱۲) است.

تمامی این محلات، از نظر میزان علاقه به محله و لذت بردن از زندگی نیز در رده‌های پایین رتبه بندی محلات قرار دارند. در مقابل کمترین تمایل به ترک محله را می‌توان در ساکنان محلات سنایی (۶)، مجیدیه (چهار)، عباسی (۱۱)، تهرانپارس (هشت) و فروزش (۱۱) مشاهده کرد.

محلات عباسی (۱۱) و فروزش (۱۱) با اینکه تمایل به ترک محله در آنها پایین است اما از جهت میزان علاقه به محله و لذت‌بردن از زندگی در زمره مناطق با نمره بالا محسوب نمی‌شوند.

                           احتمال ترک محله در مناطق ۲۲ گانه

علاقه به شهر تهران

براساس داده‌های پیمایش رصد کیفیت زندگی، شهروندان مناطق ۱۶، ۲۰ و ۱۹ بیشترین علاقه و ساکنان مناطق ۶، هفت و یک کمترین علاقه به زندگی در شهر تهران را دارند، علاقه‌مندی ساکنان مناطق نیمه جنوبی نسبتاً بالاتر است و محلات تهرانپارس (هشت)، بنی اکرم (۱۴)، جنت آباد مرکزی (پنج)، سلیمانی-تیموری (۱۰) و اسدی (۱۳) علاقه‌مندی بیشتری به زندگی در شهر تهران دارند در مقابل محلات دانشگاه شریف (۲۲)، توحید (۲)، خواجه نصیر (هفت)، مدائن (هشت) و ولی آباد (۲۰) کمترین نمره علاقه به زندگی در شهر را دارند.

بسیاری از محلات منطقه یک مانند ازگل، اوین، جماران، اراج، درکه، حکمت، نفت، محمودیه و دربند در جمع ۳۰ محله انتهایی فهرست علاقه به شهر تهران برای زندگی است.

                        احساس تعلق شهری در مناطق ۲۲ گانه

علاقه به کشور ایران

اغلب شهروندان تهرانی در پاسخ به این پرسش که «چقدر کشور ایران را برای زندگی دوست دارید؟» علاقه‌مندی بالایی نشان داده اند، مقایسه محلات نشان‌دهنده تعلق ملی بالاتر در مناطق نیمه جنوبی شهر تهران است.

مناطق ۱۹، ۱۶ و ۲۰ بیشترین احساس تعلق ملی را دارند و در مقابل مناطق ۲، ۱۲ و ۶ دارای کمترین میزان تعلق ملی در مقایسه با سایر مناطق هستند. در بین محلات تهران محله‌های خانی آباد شمالی (۱۹)، دولتخواه شمالی (۱۹)، اسدی (۱۳)، پرستار(۱۴) و زاهد گیلانی (۱۴) بیشترین میزان علاقه به کشور ایران را دارند.

همچنین محلات کاظم آباد (چهار)، سپهر (۲)، شهید باقری (۲۲)، اشراقی (۱۳) و امامزاده یحیی (۱۲) بیشترین علاقه‌مندی به کشور را دارند.

                         احساس تعلق ملی در مناطق ۲۲ گانه

براساس این پیمایش، ساکنان مناطق ۶، یک و پنج بیشترین و ساکنان مناطق ۱۵، ۱۰ و ۱۸ کمترین احساس تعلق را به منطقه خود دارند و ساکنان محلات سنایی (۶)، تهرانپارس(هشت)، اکباتان (پنج)، سازمان آب (پنج) و دیلمان(۲۰)  بیشترین و ساکنان محلات امامزاده یحیحی(ع) (۱۲)، شمیران‌نو (چهار)، سلامت (۱۱)، امام خمینی(ره) (۱۸) و پامنار (۱۲) کمترین احساس تعلق محله‌ای را دارند.