کاربرد سلاح‌ شیمیایی رژیم بعث و سکوت منادیان حقوق‌بشر

فروش و به کارگیری سلاح‌های شیمیایی عراق علیه ایران در جنگ هشت ساله از جمله بی رحمانه‌ترین جنایت های رژیم بعث در صحنه نبرد محسوب می شود که در آن هزاران انسان بیگناه کشته، مجروح و شیمیایی شدند. با اینکه سازمان ملل گزارشات ایران را درباره استفاده از سلاح شیمیایی در مناطق نظامی و غیرنظامی دریافت و نیروهای خود را برای بازرسی به منطقه اعزام ‌کرد اما این رژیم همچنان از سلاح‌های شیمیایی علیه ایران استفاده می‌کرد. با توجه به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از طرف ایران و با وجود محکوم‌شدن حملات شیمیایی عراق به وسیله سازمان ملل، شورای امنیت با تصویب قطعنامه ۶۲۰ به‌کارگیری سلاح شیمیایی توسط عراق را مورد محکومیت شدید قرار داد و سرانجام جنگ شیمیایی علیه ایران پایان یافت. در واقع کاربرد سلاح‌های شیمیایی به وسیله رژیم بعث در جنگ علیه ایران، یکی از موارد فاحش نقض حقوق بین‌الملل و از مصادیق بارز جنایات جنگی به شمار می‌رود. طبق شواهد و اسناد موجود، رژیم بعث از نخستین ماه‌های شروع جنگ، استفاده آزمایشی از این سلاح را آغاز کرد اما به‌کارگیری گسترده از سلاح شیمیایی پس از شکست‌های پی‌درپی این رژیم متجاوز و منظور مقابله با موج حملات نیروهای ایران در دستور کار ارتش بعثی قرار گرفت.

آغاز حملات شیمیایی رژیم بعث به ایران

عراق از ۲۷ مهر ۱۳۵۹ تا سوم شهریور ۱۳۶۷ خورشیدی در مجموع ۵۸۲ بار حمله‌ شیمیایی شامل حملات آزمایشی، محدود، گسترده‌ حجیم و فوق گسترده انجام داد. در نتیجه این حملات بیش از ۱۰ هزار تن شهید، حدود ۱۰۰ هزار تن مصدوم و نیازمند مداومت درمان و  ۲۵۰ هزار تن دچار مصدومیت خفیف شدند. تنها در بمباران شیمیایی حلبچه که در  اسفند ۱۳۶۶ خورشیدی انجام شد، پنج هزار تن شهید و تعداد بیشتری مصدوم شدند. در چنین وضعیتی جمهوری اسلامی ایران نه‌تنها اقدام به مقابله‌به‌مثل نکرد، بلکه فرماندهان نظامی و مسوولان بهداری، رسیدگی به مصدومانِ عراقی بمباران‌ها را وجهه همت خویش ساختند و با انتقال آسیب‌دیدگان و آوارگان به داخل خاک ایران، آنها را تحت مداوا و رسیدگی قرار دادند. برپایه اسناد ارایه شده از طرف سازمان ملل متحد که همواره در طول این جنگ، موضعی جانبدارانه نسبت به رژیم بعث داشت، ایران هیچگاه از سلاح‌های شیمیایی علیه نظامیان و غیرنظامیان عراقی استفاده نکرد. در آبان ۱۳۵۹ خورشیدی، رژیم بعث نخستین تجاوز شیمیایی خود را به ایران انجام داد و وزارت‌ امورخارجه جمهوری اسلامی ایران با انتشار اطلاعیه‌ای به مجامع بین‌المللی هشدار داد که عراق از سلاح‌های بیولوژیکی شیمیایی در جنگ علیه ایران استفاده کرده است. با این‌ وجود، نخستین حمله شیمیایی ثبت‌شده در سازمان ملل در جنگ ایران و عراق به منطقه‌ای میان هلاله و نی‌خزر واقع در غرب ایلام مربوط می‌شود. در ۱۳۶۰ خورشیدی عراق در مناطق هویزه، ارتفاعات الله‌اکبر، پل نادری و خرمشهر از گلوله شیمیایی استفاده کرد. در ۱۳۶۱ خورشیدی نیز از عوامل اعصاب، گاز نیتروژن و موستارد در آبادان، ساوجی، موسیان، تنکاب، شلمچه، گردنه بایر و چند شهر در جنوب استفاده شد که در مجموع ۱۳ تن جان باختند. در این سال با گسترش به‌کارگیری سلاح شیمیایی، مدیریت و رسته جنگ‌های شیمیایی در سازمان ارتش بعث ایجاد شد. در  ۱۳۶۲ خورشیدی با انجام عملیات والفجر۶ در جبهه مرکزی و عملیات خیبر در جنوب، میزان به‌کارگیری سلاح شیمیایی به وسیله رژیم بعث افزایش قابل‌توجهی یافت و در مجموع ۴۵ مورد استفاده از سلاح شیمیایی در این سال گزارش شد که بیش از چهار برابر سال قبل ‌بود.

به دنبال آن، ایران در آبان ۱۳۶۲ خورشیدی در نامه‌هایی به دبیرکل سازمان ملل با اعلام استفاده رژیم بعث از سلاح شیمیایی در نقاط مختلف جبهه از جمله ۲ روستا در بانه خواستار اعزام نماینده‌ای برای مشاهده بیماران و سلاح‌های شیمیایی به‌ کار رفته شد. در مقابل، عراق نیز در نامه‌ای خطاب به دبیرکل، ضمن رد اتهامات ایران، آنها را مانورهای مفتضح برای فریب جامعه جهانی و امتناع از توقف جنگ و پذیرش قطعنامه‌های شورای امنیت دانست. رژیم بعث مخالفت خود را با اعزام نماینده یا کارشناس یا گروه کارشناسان از طرف دبیرکل اعلام کرد و خواستار پایان جنگ یا حداقل اجرای قطعنامه ۵۴۰ شورای امنیت شد.

در ۱۳۶۲ خورشیدی با آغاز عملیات خیبر جزایر مجنون یکی از مراکز استخراج نفت عراق به تصرف نیروهای ایران در آمد. رژیم بعث به منظور عقب‌راندن نیروهای ایران به کاربرد عامل عصبی تابون علیه رزمندگان اقدام کرد. جمهوری اسلامی ایران در پی کاربرد گسترده سلاح‌های شیمیایی در عملیات خیبر، در پنج نامه پی‌درپی خواستار رسیدگی سازمان ملل به این امر شد. به‌ دنبال‌ آن، کوفی عنان دبیرکل سازمان ملل در مارس ۱۹۸۴ میلادی با صدور بیانیه‌ای کوتاه اعلام داشت: «شک نیست که دبیرکل، کاربرد سلاح‌های شیمیایی را در هر جا و هر زمان که انجام گیرد، اصولا و قویاً‌ محکوم می‌نماید.» روز بعد دبیرکل تصمیم خود را مبنی بر اعزام هیاتی برای بررسی شواهد کاربرد سلاح شیمیایی ابراز کرد. در همان برهه از زمان، هیات منتخب دبیرکل متشکل از چهار کارشناس برجسته سلاح‌های شیمیایی از چهار کشور به ایران آمدند و گزارش خود را به دبیرکل تسلیم کردند. دبیرکل گزارش کارشناسان را به پیوست گزارش خود به شورای امنیت تسلیم کرد. وی در گزارش خود نوشت: «نتیجه‌گیری تمامی کارشناسان به اتفاق آرا تایید می‌نماید که سلاح‌های شیمیایی به کار رفته است.» اما دبیرکل بدون ذکر نام رژیم بعث به عنوان استفاده‌کننده از سلاح‌های شیمیایی در پایان گزارش خود تاکید کرد که تنها راه‌حل آن است که به این درگیری غم‌انگیز که همچنان نیروهای گران‌بهای انسانی ایران و عراق را به نابودی می‌کشاند، پایان داده شود.

در ۱۳۶۳ خورشیدی تا آغاز عملیات بدر، تعداد حملات شیمیایی عراق نسبت به سال قبل به دلیل رکود حاکم بر جبهه‌ها کاهش زیادی داشت. با این‌وجود، رژیم بعث به طور علنی تهدید کرد که از سلاح شیمیایی برای مقابله با هجوم نیروهای ایران استفاده خواهد کرد. از طرفی دیگر، جمهوری اسلامی ایران به افشاگری علیه تامین‌ کنندگان سلاح‌های شیمیایی عراق دست زد و کمال خرازی رییس وقت ستاد تبلیغات جنگ ایران با افشای اسنادی از تحویل ۲ تن گاز منجمد به عراق از طرف آمریکا در ژانویه گذشته پرده‌ بر داشت. وی با ارایه اسنادی به خبرگزاری جمهوری اسلامی، گفت: «اسنادی که در این ستاد موجود است از جمله نامه‌ای در مورد انتقال مواد شیمیایی از کالیفرنیا به پایگاه نیروی هوایی ایالات‌متحده در تورگان (torregon) اسپانیا و سپس حمل آن به بغداد توسط ۲ پرواز ویژه به شماره‌های SR-۰۲- F۲ SR-۷۱ در ۲۱ ژانویه است. این نامه توسط یک افسر نظامی ایالات‌متحده، سرگرد پی. آر. پرایسز (P.R.Prices)، امضا شده است. اظهاراتی که توسط امریکا و مقامات عراق بیان شده، نشان‌دهنده آن است که امریکایی‌ها که خودشان تهیه‌کننده سلاح‌های شیمیایی برای عراق هستند، عراق را با عجله و به‌طورریاکارانه محکوم کردند.»

با انجام عملیات بدر در ۱۳۶۳ خورشیدی، رژیم بعث بار دیگر برای جلوگیری از پیشروی نیروهای ایران در عمق خاک خود به سلاح شیمیایی متوسل شد و برای نخستین‌بار به همراه عوامل شیمیایی همچون اشک‌آور، سیانور، تاول‌زا و اعصاب، از عامل خون نیز استفاده شد که به دلیل ناشناخته‌بودن آن برای نیروهای ایرانی، تلفات سنگینی به بار آورد. در اثر این حملات، یک هزار و ۳۵۹ تن از نیروهای ایران مجروح و ۲۳ تن جان باختند. به دنبال تشدید استعمال سلاح‌های شیمیایی به وسیله رژیم بعث، جمهوری اسلامی ایران در چندین نامه به دبیرکل خواستار اعزام فوری گروه کارشناسان برای تحقیق شد. در ۱۳۶۴ خورشیدی آمار مجروحان و کشته‌شدگان سلاح‌های شیمیایی افزایش زیادی داشت.

استفاده از واژه جنگ میان ۲ کشور

دبیرکل وقت سازمان ملل در گزارشی همراه با نامه‌ای خطاب به رییس شورای امنیت خواست تا شورا بیانیه‌ای صادر کند و در آن برای نخستین‌بار از واژه «جنگ بین ۲ کشور» استفاده کرد و با ابراز نگرانی از این‌که در جنگ ایران و عراق در مارس ۱۹۸۵ میلادی سلاح‌های شیمیایی علیه نیروهای ایران به کار گرفته شده و باز هم بدون ذکر نام رژیم بعث، استفاده مکرر از سلاح‌های شیمیایی و استفاده احتمالی از آنها در آینده را محکوم کرد و خواستار رعایت پروتکل ۱۹۲۵ و همه جنبه‌ حقوق انسانی در جنگ شد اما این بیانیه شورای امنیت هم نتوانست جلوی استفاده از سلاح‌های شیمیایی را بگیرد. جمهوری اسلامی در ۱۹۸۵ میلادی در نامه‌ای به دبیرکل خبر داد: عراق در جبهه شمالی در منطقه فکه و سردشت در روزهای هفتم و هشتم مه از گاز خردل استفاده کرده است.

وظایف شورای امنیت

 شورای امنیت وظیفه دفاع از منشور سازمان ملل را جهت حفظ صلح و امنیت دارا است. این نهاد می‌بایست خود را متقاعد سازد که وظیفه‌اش را انجام دهد و تنها به صدور بیانیه که دارای فقدان صراحت لازم در محکومیت رژیم متخاصم است، اکتفا نکند. کار و وظایف شورای امنیت و سازمان ملل، همان‌طور که در منشور مشخص شده، نمی‌تواند فقط به انتشار بیانیه‌ها، قطعنامه‌ها و انتشار اسناد که در تاریخ ثبت شده، بسنده کند. با شروع عملیات والفجر ۸ در منطقه فاو در ۱۳۶۴ خورشیدی رژیم بعث استفاده از سلاح شیمیایی را تشدید کرد، به‌طوری‌ که متجاوز از هفت‌هزار گلوله توپ و خمپاره حاوی مواد شیمیایی روی مواضع نیروهای ایرانی ریخته شد که از این میان هواپیماهای بعثی بیش از هزار بمب در منطقه عملیاتی والفجر ۸ فرو ریختند. در مجموع ۱۷ عملیات آفند شیمیایی به وسیله متجاوزان علیه نیروهای ایران گزارش شد که ‌در منطقه فاو، آبادان و خسروآباد بود. شورای امنیت پس از رسیدگی به گزارش دبیرکل و هیات اعزامی در بیانیه‌ای در مارس ۱۹۸۶ میلادی اعلام کرد: اعضای شورا عمیقاً از نتیجه‌گیری متفق‌القول گزارش کارشناسان که حاکی از این است که سلاح‌های شیمیایی در موارد بسیاری توسط نیروهای عراقی علیه نیروهای ایرانی به کار گرفته شده، نگرانند. در این بیانیه برای نخستین‌بار، عراق با ذکر نام به‌عنوان به‌کاربرنده سلاح‌های شیمیایی مورد خطاب شورا قرار گرفت.

رژیم بعث در واکنش به این بیانیه، آن را فاقد تعادل دانست و اعلام کرد که در آن حمله ایران به اراضی عراق نادیده گرفته شده است. در ۱۳۶۵ حملات شیمیایی صدام با توجه به افزایش حملات نیروهای ایران، شدت بیشتری ‌یافت؛ به‌ گونه‌ای‌که تعداد بمباران ۲ برابر سال قبل شد و به ۷۹ مورد ‌رسید. به دنبال این حملات، شورای امنیت به شکایت‌های متعدد ایران توجهی نکرد و تنها دبیرکل در بیانیه‌ای در ژانویه ۱۹۸۷ میلادی کاربرد سلاح‌های شیمیایی را از طرف رژیم بعث علیه نیروهای ایرانی محکوم کرد. در ۱۳۶۶ خورشیدی به دنبال حملات نیروهای ایران در جبهه‌های غرب و جنوب، بار دیگر رژیم بعث، سلاح‌های شیمیایی را در مقیاس وسیع به خدمت ‌گرفت.

با تغییر منطقه عملیاتی نیروهای ایران از جنوب به شمال عراق، بمباران گسترده شیمیایی این مناطق به وسیله عراق آغاز شد، به‌ طوری‌که تا مهر ۱۳۶۶ خورشیدی در مجموع ۱۱ مورد بمباران شیمیایی در روستاهای کردنشین استان سلیمانیه و اربیل عراق، منطقه عملیاتی کربلای ۱۰، روستای بوالحسن (سرول)، جومه، بانه، روستای قره‌باغ در شمال عراق، روستای کله‌وش در حومه سردشت، مناطق عملیاتی نصر ۴ و فتح ۷ انجام شد که در مجموع ۹۷ تن جان باختند. حمله به سردشت یکی از فجیع‌ترین این حملات بود. به گزارش کارشناسان سازمان ملل مجروحان شیمیایی از زن و مرد سالخورده تا جوانان، بچه‌ها و کودکان را شامل می‌شد.

در نیمه دوم ۱۳۶۶ خورشیدی با تداوم عملیات نیروهای ایران در شمال عراق، کاربرد سلاح شیمیایی ادامه ‌یافت و در عملیات والفجر ۱۰ در حلبچه به اوج خود رسید. در این هنگام جمهوری اسلامی ایران با ارسال چهار نامه به دبیرکل سازمان ملل خبر داد که رژیم بعث در منطقه عملیاتی والفجر۱۰ به‌ویژه در مناطق کردنشین عراق و حلبچه در مقیاس وسیع از سلاح شیمیایی استفاده کرده است. ارتش متجاوز بعث با استفاده گسترده از سلاح‌های شیمیایی بندر فاو را از نیروهای ایران پس گرفت. نماینده ایران در سازمان ملل در نامه‌ای فهرست کاملی از حملات شیمیایی عراق از ژانویه ۱۹۸۱ تا مارس ۱۹۸۸ میلادی را اعلام کرد که در این مدت ۲۵۲ بار اقدام به استفاده از سلاح شیمیایی علیه نظامیان و غیرنظامیان ایران کرده بود که در اثر آن ۵۶ هزار و ۷۸۹ تن شهید و مجروع شده بودند.

در ۱۹۸۸ میلادی شورای امنیت نخستین قطعنامه خود را با عنوان قطعنامه شماره ۶۱۲ در خصوص کاربرد سلاح شیمیایی صادر کرد. شورا در این قطعنامه، ایران را در کنار عراق متهم به استفاده از سلاح شیمیایی کرد و بر ضرورت عاجل رعایت دقیق مفاد پروتکل منع استفاده از گازهای سمی خفقان‌آور یا گازهای دیگر و نیز سلاح‌های میکروبی که در ژوئیه ۱۹۲۵ میلادی در ژنو امضا شده است، تاکید کرد. با ‌وجود این قطعنامه، استعمال سلاح‌های شیمیایی در جنگ از طرف رژیم بعث  ادامه یافت و مناطقی در غرب و جنوب ایران در ۱۳۶۷ خورشیدی مورد حمله شیمیایی قرار گرفتند. به طوری که در تیر همان سال، بعثیان در حمله به جزایر مجنون نیز از سلاح شیمیایی به‌طورگسترده استفاده کردند.

سرانجام در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ جمهوری اسلامی ایران قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفت و موافقت خود را با استقرار آتش‌بس اعلام کرد. با وجود پذیرش این قطعنامه در ۱۹۸۸ عراق، روستای شیخ عثمان اشنویه را با راکت‌های شیمیایی بمباران کرد. علی اکبر ولایتی وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران در نامه‌ای به دبیرکل اعلام کرد که رژیم بعث منطقه شیخ عثمان را بمباران شیمیایی کرده است و در این‌باره درخواست رسیدگی کرد. استفاده از سلاح‌های شیمیایی علیه غیرنظامیان حمله به وجدان بشری است و باید مردود شمرده شود. به‌علاوه، این فاجعه در زمانی رخ می‌دهد که احتمال رسیدن به صلح در منازعه میان ایران و عراق به طرز بارزی افزایش یافته است. شورای امنیت در ۱۹۸۸ میلادی ۶ روز پس از استقرار آتش‌بس در جنگ ایران و عراق در جلسه خود طرح قطعنامه ۶۲۰ را که آلمان فدرال، ایتالیا، ژاپن و انگلیس پیشنهاد کرده بودند، تصویب کرد و در آن با ابراز تاسف عمیق از نتایج تحقیقات درباره تداوم استفاده از سلاح‌های شیمیایی در مناقشه میان ایران و عراق استفاده از این سلاح را محکوم کرد. تصویب این قطعنامه که پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از طرف ایران انجام شد به استعمال سلاح‌های شیمیایی علیه ایران پایان داد.

منابع:

۱. دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، تهران، دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، ج۲: ابعاد سیاسی و مسایل حقوق بین‌الملل، چ اول، ۱۳۶۸

۲ . یحیی فوزی، ابعاد به کارگیری سلاح شیمیایی توسط عراق و واکنش مجامع بین‌المللی، تهران، دفتر بررسی های سیاسی سازمان تبلیغات اسلامی، انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و نظام بین‌الملل، چ اول، ۱۳۷۶

۳ . سید قاسم زمانی، حقوق بین‌الملل و کاربرد سلاح های شیمیایی در جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران، بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس، چ اول، ۱۳۷۶

۴ . حسین علائی، جنگ شیمیایی و تهدید فزاینده، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۷

 منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ اول، ۱۳۷۱

۵. عباس هدایتی‌خمینی، شورای امنیت و جنگ تحمیلی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۰.

۶. دبیرخانه کنفرانس تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، تهران، دبیرخانه کنفرانس تجاوز و دفاع، ۱۳۶۸

۷. سیدقاسم زمانی و دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی، نظام امنیت جمعی سازمان ملل متحد و تجاوز رژیم عراق به جمهوری اسلامی ایران، تهران، بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس، چ اول، ۱۳۷۸