تغییر الگوی بارندگی را چندی پیش رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور هم تایید و اعلام کرد که تغییرات اقلیمی در سراسر دنیا سبب تغییر الگوی بارندگی‌ها شده که در کشور ما نیز این تغییرات قابل مشاهده است. این وضعیت در ایران طی حدود یک سال اخیر بیشتر به چشم آمده است. از سیل آخرین روزهای سال گذشته که بر اثر بارندگی‌های شدید و کم‌سابقه در مازندران رخ داد تا سیل‌های پیاپی که در سایر نقاط کشور خسارات زیادی را بر جای گذاشت، همگی نشان دهنده تغییر الگوی بارندگی در کشور است.
آمارهای منتشر شده توسط هواشناسی مازندران نشان می‌دهند که امسال نیز شرایط بارش‌ها تا حد زیادی مانند سال گذشته است و این موضوع از نگاه برخی کارشناسان می‌تواند احتمال تکرار سیل در ماه‌های آتی را تقویت کند.
بنا بر آمارهای رسمی وضعیت مشابهی در شرایط بارندگی نوار شمالی کشور نسبت به سال گذشته مشاهده می‌شود و از این نظر در صورت استمرار این وضعیت، ممکن است ضرورت آمادگی در برابر سیل و طغیان رودخانه‌ها افزایش یابد.
تشابه شرایط بارشی
یک دکترای علوم و مهندسی آب در این باره معتقد است که شرایط اقلیمی و آمارهای مربوط به بارندگی‌ها که توسط سازمان هواشناسی و اداره کل هواشناسی مازندران منتشر شده، شرایط عادی را نشان نمی‌دهد و وضعیتی تقریبا مشابه سال گذشته از این آمارها به چشم می‌خورد.
دکتر بابک مؤمنی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با بیان این که نشانه هایی از شرایط غیرعادی جوی را می‌بینیم، گفت: به نظر می رسد از این به بعد شاهد وضعیت نرمال جوی طبق چیزی که شاید تا پیش از ۱۰ سال اخیر اتفاق می‌افتاد نخواهیم بود.
وی افزود: در آمارهای منتشر شده ماهنامه تخصصی هواشناسی مازندران که توسط اداره کل هواشناسی استان منتشر می‌شود نکات قابل توجهی وجود دارد. آمارها نشان می‌دهد شرایط در حوضه هراز تا قره‌سو تقریبا مشابه سال گذشته است و این وضعیت می‌تواند نگران کننده باشد. زیرا رفتارهای اقلیمی مشابهی با سال گذشته وجود دارد.
کاهش بارش‌ها در حوضه دریای خزر
استادیار دانشگاه پیام نور مازندران با اشاره به آمارهای بارندگی از یکم مهر تا ۴ بهمن امسال خاطرنشان کرد: پارسال برای حوضه هراز تا قره‌سو در این بازه زمانی ۳۰۷ میلیمتر بارندگی ثبت شد که امسال در همین بازه زمانی با ۳ درصد افزایش به ۳۱۸ میلیمتر رسید. البته حوضه هراز تا قره‌سو تنها حوضه درجه ۲ در حوضه اصلی دریای خزر است که در این بازه زمانی نسبت به سال گذشته افزایش بارندگی داشت و در سایر حوضه‌ها کاهش چشمگیر بارش ثبت شد.
آمارهایی که این پژوهشگر هیدرولوژی به آن اشاره می‌کند نشان می‌دهد که طی همین بازه زمانی در حوضه ارس ۳۴ درصد، در حوضه سفیدرود بزرگ ۲۳ درصد، در حوضه تالش و مرداب انزلی ۸ درصد و در حوضه بین سفیدرود و هراز ۱۸ درصد کاهش بارندگی نسبت به بازه زمانی عنوان شده ثبت شده است.
شرایط در ۲ حوضه شرقی به مراتب بدتر است. به طوری که در حوضه قره‌سو و گرگان ۴۱ درصد و در حوضه اترک ۵۲ درصد کاهش بارندگی از ابتدای پاییز تا ۴ بهمن ثبت شده است و تنها حوضه‌ای که شرایط مشابه سال گذشته را دارد، حوضه هراز تا قره‌سو است که سال گذشته نیز با شرایطی مشابه امسال، در پایان سال دچار سیل و آبگرفتگی گسترده در برخی مناطق بود.
خشکسالی یا ترسالی؟
عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور معتقد است که تحلیل این آمارها نشان می‌دهد میزان بارندگی‌ها در این مدتِ عنوان شده برای نوار ساحلی دریای خزر از گیلان تا گلستان، کاهش چشمگیری یافته و این موضوع ممکن است خشکسالی در سال آتی یا سیل در ماه‌های پیش رو را رقم بزند.
مؤمنی اظهار کرد: میزان بارندگی در نوار ساحلی دریای خزر سالانه حدود ۹۷۰ میلیمتر است که ممکن است در سال‌های کم بارش به ۷۰۰ میلیمتر هم برسد. پرباران‌ترین ماه‌های ما نیز در فصل پاییز است. یعنی اگر در فصل پاییز بارندگی‌ها تا حد زیادی به حد نرمال نرسد در سایر فصول بارندگی‌های متناوب نداریم. به عبارتی دیگر یا بارندگی اتفاق نمی‌افتد، یا عمده حجم بارش به صورت باران‌های سیلابی رخ می‌دهد.
وی افزود: این تحلیل‌ها نشان می‌دهد که در ادامه یا باید منتظر سالی خشک باشیم یا طبق الگوی سال گذشته با باران‌های کوتاه‌مدت و پرحجم مواجه شویم تا حجم باقیمانده از ظرفیت بارش در این ناحیه جغرافیایی را تامین کند. با این حساب به نظر نمی‌رسد که ترسالی نرمال اتفاق بیفتد.
مؤمنی با نگاهی منطقه‌ای به وضعیت بارندگی‌ها ، بر این باور است که کاهش روزهای بارندگی در مقابل افزایش میزان بارش‌ها در بعضی نقاط استان نشان دهنده پرحجم‌تر شدن بارندگی‌هاست.
افزایش بارش، کاهش روزهای بارانی
وی توضیح داد : در منطقه ما بارش‌ها نشان می‌دهد این احتمال وجود دارد که وضعیت سال گذشته در برخی نقاط تکرار شود. پرسش این است که در صورت تکرار بارندگی‌های مشابه سال قبل، آیا آمادگی مقابله را داریم و مهم‌تر این که آیا اقداماتی که در ماه‌های اخیر برای مقابله با سیل احتمالی دیگر انجام شده کافی بود یا نه؟
این پژوهشگر منابع آب با بیان این که اگر بارندگی در مدت کم اما حجم بالا اتفاق بیفتد نوعی تهدید است، گفت: در آمارهای هواشناسی مازندران دیده می‌شود که در بعضی از حوضه‌ها تعداد روزهای بارندگی کم شده و در عین حال میزان بارش‌ها افزایش یافته است. برای نمونه پاییز امسال در حوضه نوشهر حجم بارش‌ها ۱۵ درصد افزایش یافت، اما تعداد روزهای بارندگی ۹ روز کاهش داشت. یا در حوضه بابلسر نسبت به پاییز پارسال با وجود این که روزهای بارانی ۶ روز کم شد، ۴۷ درصد افزایش بارش داشتیم و یعنی شرایط مستعد ایجاد وضعیت تهدیدآمیز است. از نظر دانش هیدرولوژی این نشانه‌ها نگران کننده هستند.
مؤمنی با بیان این که باید شرایط را تغییر دهیم و بستر را برای مدیریت وضعیت پیش از بروز حادثه احتمالی آماده کنیم، به برخی فعالیت‌های پژوهشی خود در حوضه‌های آبریز مازندران و مناطق درگیر سیل ابتدای امسال اشاره کرد و گفت: ضمن قدردانی از تلاش مدیران و مسئولان نهادهایی مانند جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای برای کم کردن احتمال بروز خسارت در حوادث احتمالی بعدی با اقداماتی مانند لایروبی برخی رودخانه‌ها و همچنین ارائه خدمات جبرانی به خسارت‌دیدگان، نکته‌ای که پایش‌های میدانی نشان می‌دهد این است که بسیاری از سردهنه‌ها و آبگیرهایی که در منطقه وجود داشت باز هم انباشت شدیدی از رسوب دارد. باید بررسی کرد که این حجم زیاد آورده لای چه علتی می تواند داشته باشد.
چقدر آماده‌ایم؟
عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور افزود : اخیرا بازدیدی میدانی از مناطق بالادست رودخانه تلار داشتم. متاسفانه یا به خاطر شرایط بد اقتصادی یا هر دلیل دیگر، اقدامات آبخیزداری مؤثری انجام نشد. پتانسیل لغزش و فروریزش در دامه ها به مراتب بالاتر از گذشته است. تهدیدهایی که تا قبل از سیل پارسال داشتیم امسال به مراتب بیشتر است. چون فرسایش بیشتری اتفاق افتاده است. احتمال دارد به مراتب این پدیده را بیشتر تجربه کنند. اقدامات آبخیزداری یک ضرورت جدی محسوب می شود در بالادست رودخانه های ما. فعالیت های معادن ما که در دو طرف رودخانه تالار به وفور فعالیت می کند و نیاز است نهادهای نظارتی برای استانداردشان بیشتر فعالیت کند باید کنترل شود.
این مدرس دانشگاه با طرح این پرسش که پس از وقوع سیل اخیر چقدر اقدامات آبخیزداری مناسب برای کاهش اثرات سیل در بالادست انجام شد ؟، گفت: شخصا در مناطق بالادست رودخانه تلار اقدام خاصی ندیدم. چقدر برای تثبیت بستر و دیواره رودخانه‌ها اقدام شد؟ بلافاصله پس از فروکش کردن آب در سیل ابتدای امسال از مناطق پایین‌دست بازدید میدانی داشتم و اکنون نیز مناطق بالادست را مورد بررسی قرار دادم. با گذشت حدود ۹ ماه احساس می‌کنم شرایط نگران کننده است. یعنی با جریان به مراتب کمتر و سبک‌تر ممکن است خسارت بیشتری داشته باشیم. زیرا مدل بارندگی تغییر کرد.
افزایش احتمال آسیب‌پذیری
وی به آسیب‌پذیرتر شدن دیواره رودخانه‌ها پس از سیل ابتدای امسال اشاره کرد و افزود: دیواره‌ها پتانسیل لغزش بالایی دارند. چون سیل گذشته دیواره‌ها را برش داده و دیواره‌های موجود از نظر دینامیکی پایدار نیستند. پتانسیل لغزش و فروریزش در دامنه‌ها به مراتب بالاتر از گذشته است و تهدیدهایی که تا قبل از سیل پارسال داشتیم امسال به مراتب بیشتر است. چون فرسایش بیشتری اتفاق افتاده و احتمال افزایش خسارت در صورت وقوع طغیان رودخانه‌ها را بیشتر می‌کند.
این پژوهشگر منابع آب افزود : البته این تحقیقات به صورت مطلق تایید نمی‌کند که سیل اتفاق می‌افتد ، اما این مشابهت‌ها نگرانی را تقویت می‌کند. وقتی نشانه‌های نگرانی را می‌بینیم باید تمهیدات لازم را بیندیشیم. اگر اتفاقی نیفتاد چیزی از دست نداده‌ایم. اما اگر احتمال به واقعیت تبدیل شد، پیش از وقوع بحران برای حل آن چاره‌اندیشی کرده‌ایم.
استادیار دانشگاه پیام نور با انتقاد از فعال نبودن سامانه هشدار سیل در کشور تصریح کرد: وقتی در کشوری قرار داریم که تمام نقاط آن طی یک سال در معرض تهدید سیل قرار می‌گیرد، چرا نباید سیستم هشدار سیل فعال باشد؟ متاسفانه در کشورمان مدیریت نرم‌افزاری سیل وجود ندارد که این مسائل را پایش و بررسی کند.
مؤمنی افزود: عمده منشأ خسارت سیل در شهرستان سیمرغ جریاناتی بود که از بالادست ایجاد شد و حرکت کرد و خساراتش به واسطه وجود برخی ضعف‌ها و پاکسازی نشدن دهانه پل‌ها در پایین دست دیده شد. چه بسا اگر یک سیستم هشدار سیل وجود داشت و وضعیت را پایش و رصد می‌کرد، از بروز بسیاری از این خسارات پیشگیری می‌شد. با هزینه‌هایی بسیار کمتر از هزینه جبران خسارات می‌توان از بروز این خسارات جلوگیری کرد.
وی اظهار کرد: اگر هزینه تکمیل سدهای نیمه‌کاره سیستان و بلوچستان پردخت می‌شد و می‌توانستند به ذخیره‌سازی جریان سیلاب کمک کنند خسارت‌ها به مراتب کمتر از اعداد و ارقام امروز بود. اگر نتوانیم برنامه‌ریزی کنیم باید خسارت‌های مستمر و هنگفت را بپذیریم.
در گزارش پیش‌بینی فصلی بارش و دمای هوای استان مازندران برای بهمن ۱۳۹۸ درباره تغییرات بارش‌ها در ماه‌های بهمن و اسفند نوشته شده که تغییرات بارندگی‌ها در این ۲ ماه نرمال و بالاتر از نرمال و در فروردین ۱۳۹۹ نیز نرمال و متمایل به کمتر از نرمال پیش‌بینی می‌شود.
پیش‌بینی مطلق ممکن نیست
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی مازندران هم در باره نگرانی ها پیرامون تغییر الگوی بارندگی ها و احتمال تکرار سیل اواخر سال گذشته ، اظهار داشت : امکان این که بتوان برای دوره‌ای درازمدت سیل را پیش‌بینی کرد وجود ندارد و مدل‌های علمی نمی‌توانند چنین موضوعی را به طور مطلق تایید کنند.
«احمد اسدی» در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با بیان این که پارامترها معمولا متغیر و نقشه‌ها سیال هستند، افزود : ما در هواشناسی پیش‌بینی‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت داریم که پیش‌بینی کوتاه‌مدت روزانه یا هفتگی منتشر می‌شود. اما در پیش‌بینی بلندمدت نمی‌شود گفت که حتما سیل رخ می‌دهد. احتمال وقوع بارش‌های شدید وجود دارد، ولی نمی‌توان پیش‌بینی کرد که این روند حتما به وقوع سیل منجر خواهد شد. معمولا چند روز پیش از وقوع جریان‌های که خطرآفرین هستند، اطلاعیه‌ها و هشدارهای لازم را منتشر می‌کنیم.
وی درباره متوسط استانی بارندگی‌ها هم گفت : از اول مهر تا پایان دی، یعنی در ۴ ماه اول سال زراعی ۹۸-۹۹ حدود ۱۴ درصد افزایش بارندگی داشتیم. اما در نگاه استانی تعداد روزهای بارندگی نرمال بود. البته طی این مدت پراکنش زمانی بارندگی‌ها مناسب نبود. یعنی در مهر ماه کمتر از نرمال و در آبان خیلی بیش از نرمال بود.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی مازندران اگر چه برخی تغییرات در بارندگی ها و پارامترهای هواشناسی را تایید کرد ، ولی در عین حال معتقد است شرایط عجیبی در وضعیت بارندگی‌ها مشاهده نمی‌شود.
نظر شما