احزاب نهادهایی هستند که بخشی از خواسته‌های افراد و گروه‌های مختلف را پوشش می‌دهند. از این رو وجود احزاب تا حدودی مطالبات را محقق می‌سازد. تعدد احزاب با فرهنگ سیاسی رابطه‌ای مستقیم دارد به این معنی که کار جمعی و اعتقاد به آن منجر به ایجاد احزابی فراگیر می‌شود.
دسته‌بندی‌های مختلفی از نظام احزاب وجود دارد. در یکی از این دسته‌بندی‌ها، احزاب در نظامهای تک‌حزبی، دوحزبی و چندحزبی فعالیت می‌کنند.
در نظامهای تک‌حزبی میان گرایش‌های مختلف سیاسی موجود در جامعه، رقابت آزاد وجود ندارد و نامزدهای انتخاباتی از سوی یک حزب معرفی می‌شوند. در واقع نظام تک‌حزبی یا نظام حزبی فراگیر به نوعی از نظام حزبی گفته می‌شود که در آن یک حزب سیاسی حکومت و دولت را تشکیل می‌دهد و دیگر احزاب اجازه ورود به دولت یا شرکت در انتخابات را ندارند.
از نظامهای تک حزبی می‌توان نظامهای کمونیستی در شوروی سابق، فاشیستی در ایتالیا و نازی‌ها در آلمان را نام برد.
البته گاهی در برخی کشورها هرچند به طور رسمی نظام تک‌حزبی رسمیت ندارد اما تحزب به صورت ظاهری است و احزاب غیرغالب در واقعیت چندان کارآیی و قدرتی ندارند. در نظامهای تک‌حزبی، حزب حاکم همه‌کاره است. در حال حاضر برخی کشورهای کمونیستی همچون کره شمالی را می‌توان مورد اشاره قرار داد.
در نظامهای غیررقابتی یا تک‌حزبی، یک حزب انحصار فعالیت‌های سیاسی را به خود اختصاص می‌دهد. این نظامهای حزبی تمامیت‌خواهند که به نوعی رمانتیسم، آرمان‌گرایی و خیال‌پردازی دچارند. در این‌گونه نظام‌ها همچون آلمان نازی، حزب آلت اجرای تصمیم‌های دولت است یا همچون شوروی دولت ابزار اجرای خواسته‌های حزب است. دلیل این وضعیت هم یا تدارک و برانگیختگی توده‌وار مانند آلمان یا سازمان‌یافته مثل شوروی است که حزب بهترین وسیله برای چنین رویه‌ای است.
حزب رستاخیز نماد تک‌حزبی در ایران
در بررسی تطبیقی با ایران می‌توان حزب «رستاخیز» را به عنوان نماد تک‌حزبی نام برد که در سال ۱۳۵۳ به دستور «محمدرضا پهلوی» در کشور بنیان گذاشته‌شد.
محمدرضا شاه از فردای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به تدریج سعی کرد با اتخاذ استراتژی نظارت، نهادها و سازمان‌های سیاسی را شدیداً تحت کنترل خود گرفته، از فعالیت نیروهای مخالف رژیم و نهادهای اجتماعی غیررسمی جلوگیری به عمل آورد.
پس از آنکه شاه توانست در سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۶ نهادهای مشارکت قانونی، نیروها و سازمان‌های اجتماعی غیررسمی را مضمحل سازد، با الگوگیری از نظام حزبی ایالات متحده دستور تشکیل دو حزب «مردم» و «ملیون» را داد.
حزب ملیون، حزبی محافظه‌کار بود و حزب مردم باید نقش چپ را بازی می‌کرد. هنگامی که دو حزب دولتی مردم و ملیون به دلیل تقلب‌های انتخاباتی سال ۱۳۳۹ اعتبار خود را از دست دادند محمدرضا شاه به ایجاد یک حزب جدید به نام ایران نوین مبادرت ورزید. محمدرضا شاه در یازدهم اسفندماه ۱۳۵۳ برخلاف تأکیدات مکرر بر نظام چندحزبی، دستور انحلال همه سازمان‌ها و احزاب و تشکیل یک حزب واحد سراسری (رستاخیز) را داد. حزب رستاخیز به جای آنکه سوپاپ اطمینان سیستم باشد، عامل تشدیدکننده جداسازی مردم از حکومت بود.
قانون اساسی جمهوری اسلامی و تکثر احزاب
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به تعدد و تکثر احزاب به دیده یک فرصت نگریسته شده و آن را نیز به رسمیت می‌شناسد.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در ۲ اصل ۲۶ و ۲۷ به کلیات مربوط به آزادی احزاب و انجمن‌ها و شرایط و حدود فعالیت آنها پرداخته است. در اصل ۲۶ قانون اساسی آمده است: «احزاب، جمعیت‌ها، انجمن‌های اسلامی و صنفی و انجمن‌های اسلامی یا اقلیت‌های دینی شناخته شده آزادند، مشروط به اینکـه اصول استقلال، آزادی، وحدت ملی، موازین اسلامی و اساس جمهوری اسلامی را نقض نکنند. هیچ کس را نمی‌توان از شرکت در آنها منع کرد و یا به شرکت در یکی از آنها مجبـور سـاخت»
حجت الاسلام والمسلمین «حسن روحانی» رئیس‌جمهوری دوشنبه گذشته (هفتم بهمن ماه) در همایش استانداران و فرمانداران سراسر کشور که در وزارت کشور برگزار شد در همین زمینه اظهار داشت: ما نظام کمونیستی و نظام شاه نیستیم. ما تک حزبی نیستیم ما نظام چند حزبی هستیم.
تاکید رئیس‌جمهوری بر این که جمهوری اسلامی مخالف تک‌حزبی است، نشانگر آن است که وجود احزاب و گروه‌های سیاسی جزو ضرورت‌های یک جامعه سیاسی با نشاط، پویا و هدفدار است.
بدون شک این پویایی زمانی حاصل می‌شود که همه افراد در کشور بتوانند در چارچوب قانون و احترام به موازین شرعی و اخلاقی فعالیت کنند. بنابر این چندصدایی بودن به عنوان یکی از ویژگی‌های عرصه سیاست می‌تواند در ثبات سیاسی و حتی امنیت ملی کشور اثر گذار باشد.
بدیهی است که همه افراد جامعه از نظر سیاسی هم فکر و هم سلیقه نیستند و در نتیجه به اقتضای فکر و سلیقه در جناح‌ها و احزاب سیاسی مختلف فعالیت می‌کنند؛ بنابراین نقش تحزب به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی دارای اهمیت است.
نظر شما