سرود ملی، نمادی از مفاهیم مربوط به ملیت است و این مفهوم در ذهن شهروندان آگاه شکل می گیرد. هرچند سند و مدرک مشخصی در دست نیست اما به احتمال زیاد به کاربردن و معادل قراردادن واژه کهن سرود برای نامیدن آنچه که در جهان غرب به نام Anthem مطرح است، ابداع شخصی استاد علینقی وزیری است. ساخته ها و سروده های میهنی او از لحاظ هنری بسیار با اهمیت و غنای بیشتری نسبت به دیگر کارها دارد. سرود «ای ایران» را کلام گل گلاب می دانند. این سرود در ۱۳۲۳ خورشیدی ساخته شد. سرود ای ایران که سازنده و گوینده آن تحت تاثیر اوضاع روز آن دوره ساخته شده بود به قدری در شنونده اثر داشت که اجرای آن سه مرتبه تکرار شد. آهنگ و شعر این سرود همچنان احساسات ملی را بر می انگیزد و به شنونده احساس غرور ملی دست می دهد.
زندگی‌نامه حسین گل گلاب
حسین گل‌گلاب در ۱۲۷۴ خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. پدر او از نقاشان و عکاسان مشهور در دوره قاجاریه بود. از آنجا که پدر حسین با موسیقی‌دانان دوران خود دوستی داشت، پسر نواختن تار و سه‌تار را از نزد آقا حسینقلی و درویش خان فرا آموخت و پس از تأسیس مدرسه موسیقی وزیری از نخستین شاگردان آنجا شد و با همکاری کلنل کاظم وزیری و علینقی خان وزیری به کار موسیقی علاقه مند شد و بعدها نیز در آنجا به تدریس پرداخت. او تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه علمیه گذراند و با به پایان بردن تحصیلات مقدماتی عازم مدرسه دارالفنون شد و در آنجا به آموختن زبان فرانسه پرداخت. فراگیری زبان روسی و انگلیسی نیز از دیگر فعالیت های گل گلاب به شمار می رود. او پس از پایان تحصیلات از ۱۲۹۸ خورشیدی به تدریس علوم طبیعی در مدرسه دارالفنون پرداخت. گل‌گلاب نخستین نویسنده کتاب درسی طبیعی در ایران بود. او از ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۷ خورشیدی ۱۲ جلد کتاب در رشته جغرافیا و طبیعی تهیه کرد که در مدارس تدریس می شد. او از ۱۳۰۷ خورشیدی مسوول تحقیقات علمی گیاه‌شناسی شد و از زمان تأسیس دانشگاه تهران تا ۱۳۴۵ خورشیدی به تدریس اشتغال داشت و هیچگاه به دنبال سیاست و تجارت نرفت. گل گلاب همچنین یکی از اعضای فرهنگستان ایران نیز به شمار می رفت و لغت های زیادی به خصوص در رشته علوم طبیعی پیشنهاد کرد. واژه‌هایی چون گلبرگ، کاسبرگ، پرچم، تخم‌دان، گلسنگ، قارچ و جلبک از پیشنهادها و برابر نهاده‌های گل‌گلاب هستند که امروز به‌خوبی در زبان فارسی جا افتاده‌اند و همگان آنها را پذیرفته‌اند.
آثار گل گلاب
حسین گل‌گلاب اگرچه در زمینه ادب و به خصوص ابداع لغت‌هایی برای فرهنگستان شهرتی در میان اهل فرهنگ و ادبیات به دست آورد اما عمده شهرتش برای سُرودن ترانه معروف «ای‌ایران» بود؛ سرودی که به شکل غیر رسمی به عنوان سرود ملی ایرانیان شناخته شده است. این سرود حاصل همکاری گل‌گلاب و روح‌الله‌خالقی به عنوان آهنگساز و غلامحسین بنان به عنوان خواننده است که بعد از اشغال ایران به وسیله متفقین در ۱۳۲۳ خورشیدی سروده شد. اندک افرادی وجود دارند که با زندگی و کارهای حسین گل گلاب آشنا هستند. ترجمه بیش از ۵۰ نمایش برای هنرستان هنرپیشگی و برگردان اپرای کارمن و اپرای فاوست از کارهای او در زمینه ترجمه است. او گذشته از کتاب‌ها و مقالاتی که در زمینه گیاه‌شناسی نوشت، نخستین‌بار آزمایشگاه‌های گیاهی ایران را به میکروسکوپ مجهز کرد. نوشتن کتاب‌هایی چون دوره جغرافیا در سه جلد و فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی با همکاری احمد آرام، غلامحسین مصاحب و … از دستاوردهای او در زمینه دانش جغرافیا هستند. همچنین جزوه صداشناسی مدرسه را نیز گل‌گلاب نوشته است. گل گلاب دراین باره می گوید: «در زمان ما پیشرفت رشته‌های علمی تندتر و بیشتر بوده و نیازمند به واژه‌های نو بیشتر است و ناچاریم بکوشیم تا برابرهای آنها را در فارسی بیابیم و به کار بریم. از زمانی که دانش های نو به کشور ما راه یافته و آموزش آنها با گشایش مدرسه دارالفنون به وسیله استادان بیگانه معمول شده برخی از دانشمندان ایرانی که با آنان همکاری داشته‌اند، دامان همت بر کمر بسته بر آن شده‌اند که گفته‌های آنان را به زبان شاگردان خود برگردانند تا فراگرفتن آن آسانتر شود، ولی چون بیشتر تحصیلات آنها بر پایه‌های زبان عربی بوده زبان شیرین فارسی را از نظر دور داشته و به چشم بی مهری به آن نگریسته‌اند.»
ترانه‌سرایی گل گلاب و ای ایران
آشنایی با نُت، نوازندگی و زیر و بم موسیقی ایرانی، کار گل گلاب را در ساختن ترانه بر روی آهنگ آسان کرده بود. ذوق و شوق او مایه دلگرمی علینقی وزیری شد تا او بتواند تصنیف‌هایی با همکاری ترانه‌سرایان بنام آن روزگار بسازد. همکاری این ۲ با «عاشق ساز» که هدیه گل‌گلاب به وزیری و در ستایش او بود، آغاز شد و سال‌ها پایدار ماند. البته باید یادآور شد که تاکنون ترانه‌های گل‌گلاب گردآوری نشده است. «دوست، زبان عشق، ناامید، سرود صبح، وصال دوست، جور فلک، ای زاهدان، کار خویش، مارش ظفر و سرود دانش، اپرت گلرخ، اپرت شوهر بدگمان، سرود مهر ایران، جدایی، مارش حرکت، مارش آدمیت، بلبل مست، وصال دوست و سرود ماه و گنجشک» از جمله ترانه های گل گلاب محسوب می شوند. یکی دیگر از ترانه‌های گل‌گلاب که بر روی آهنگی از وزیری ساخته شده «بسته دام» در آواز دشتی است که چنین آغاز می شود:
چه شود گر فکنی بر من مسکین نگهی
تو مهی بر آسمانـی و منم خار رهی
این ترانه بارها با آواز برخی از خوانندگان اجرا شده و پس از انقلاب اسلامی نیز ۲ اجرای دیگر از آن یاد شده است. گل‌گلاب جز ترانه‌سرایی بر روی آهنگ‌های وزیری که بیش‌ترین همکاری را با او داشت با روح الله خالقی کار کرده است. برای نمونه می‌توان، ۲ سرود «اصفهان و آذرآبادگان» را نام برد. او همچنین برای آهنگسازان دیگر هم ترانه‌هایی سرود که از میان آنها می‌توان از «پایدار ایران» با آهنگ علی‌محمد خادم میثاق و «آفتاب» با آهنگ سلیمان سیاح سپانلو یاد کرد. گل گلاب همچنین در هنر عکاسی دستی داشت و چنانکه تا اندازه‌ای روشن شد، دستاوردهای زندگی ۸۷ ساله او بسیار ارزشمند بود. روح الله خالقی درباره گل‌گلاب گفته است: «اطبّای قدیم، دارویی درست می‌کردند که خاصیت‌های متعدد داشت و آن را معجون می‌نامیدند. راستی گل‌گلاب را هم می‌توان معجونی از علم، فضل و هنر دانست. چیزی نیست که او نداند. هرچند متخصص در نباتشناسی است، اما گل‌گلاب در حقیقت مانند کتابچۀ اشعار سابق است که مردم ادب‌دوست برای خود ترتیب می‌دادند و آن را جنگ می‌نامیدند. او هم جنگ دانش و گنجینۀ فضیلت است. تصوّر نمی‌شد یک مرد عالم فیزیک‌دان، شیمی‌دان، ریاضی‌دان، نبات‌شناس و سنگ‌شناس، شعر هم بگوید؛ ولی چون او استعداد فوق العاده داشت، وقتی هم شعر گفت، به این خوبی از عهده برآمد که کلنل مشکل‌پسند را مفتون خود ساخت … و تنها کلنل نبود که مفتون او شد. کیست که آن قیافۀ خندان آرام سادۀ بی‌تظاهر و آن اخلاق عالی را در مرد بزرگی چون استاد گل‌گلاب ببیند و مجذوب و مفتون چنین شخصیت ممتازی که به ندرت در بین مردم خاکی ظهور می‌کند، نگردد»
نثر گل گلاب یکی از نمونه‌های درخشان نثر فارسی در کتاب های غیرداستانی است و کارهای ادبی او درخششی کمتر از کارهای علمی وی ندارد، هرجا که از ادبیات فارسی حرفی باشد، ترانه‌های دلنشین و سرودهای حماسی او را به یاد می آورد. گل گلاب را یکی از بهترین ترانه سازان ایرانی می دانند و سرودهای او از کارهای ماندنی موسیقی است.
از دید موسیقایی، نکته مهم درباره ای ایران، آن است که سرودی چنین پرشور در آواز دشتی که با همه دلپذیری و زیبایی، همگان آن را از نغمه‌های اندوه‌بار موسیقی ایرانی می‌دانند، ساخته شده است و آهنگساز توانسته با بهره گیری از ذوق سرشار خود در ملودی‌پردازی و ریتم دوضربی که در مقدمه تندتر از بخش باکلام نیز هست، حالت مارش‌گونه را با حالات موسیقی ایرانی هماهنگ سازد. در ساختن آهنگ ای ایران هم نشان اثرپذیری از وزیری را می‌توان دید؛ زیرا پیش از خالقی، وزیری از آواز دشتی (و نیز ریتم دوضربی) برای ساختن سرودی میهنی به نام «ای وطن» بهره برده بود و خالقی بر پایه آنچه در سرگذشت موسیقی ایرانی درباره آن آهنگ نوشته به این نکته و نوآوری موسیقایی توجه داشته و گفته است: «این سرود با اینکه در حدود سی سال است، ساخته شده، هنوز کهنه نشده و مطلوب عموم می‌باشد و شاید هم علتش این است که در مایۀ دشتی است که طرف مهر و علاقۀ مردم ایران می‌باشد. البته آن‌هایی که می‌گویند، موسیقی ایرانی مخصوصاً آواز دشتی بسیار محزون و غمانگیز است، شاید توجه ندارند که این سرود هم در مایۀ دشتی است، ولی حزن آن کم و نشاطش بیشتر است».
یکی از نکته‌های نغز در آهنگسازی ای ایران این است که در مقدمه آهنگ همان ملودی بخش باکلام را با اندکی دگرگونی و دست بردن در ریتم به‌کار برده است. شنونده بی‌آن‌که به‌درستی دریابد، ملودی آغازین ترانه را پیش‌تر در مقدمه شنیده و هنگامی که به بخش باکلام می‌رسد، ناخودآگاه آمادگی بیشتری برای شنیدن این نغمه‌ها دارد و همین حس، مایه دلپذیری بیشتر آهنگ شده است. بر پایه پژوهش هوشنگ سامانی مدرس موسیقی، استفاده از فواصل پرشی چهارم و پنجم در کنار ریتم پر تب و تاب، هیجان سرود را تضمین می‌کند. به کار گرفتن فاصلۀ پرشی ششم کوچک نیز بدعتی در موسیقی ایرانی به حساب می‌آید که رنگ و بویی حماسی دارد. این اتفاق در روی عبارت «دور از تو اندیشۀ بدان» رخ می‌دهد. هما گل گلاب در خاطره ای به نقل از پدرش می گوید: «پدر یک ایرانی وطن‌پرست بود، ایران را دوست داشت و هر کاری برای ایران کرده از قلب و فکر او بیرون آمده است، استاد گل گلاب نمونه‌ای از یک ایرانی واقعی است و هر ایرانی باید اینگونه باشد و از حضور متفقین در ایران بسیار ناراحت بودند و سرود ای ایران را متاثر از این حادثه می‌سراید.»
افزون بر این نحوه تلفیق شعر و آهنگ در بیان مفهوم و ایجاد ارتباط با شنونده حرف نخست را می‌زند. برای نمونه آنجا که شعر از نظر مفهومی دشمن را مورد خطاب قرار می‌دهد، آهنگ نیز به نقطه اوج می‌رود تا خطاب قرار دادن دشمن توأم با فریاد باشد: ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای، من آهنم. نکته مهم درباره ای ایران، تلاش گل‌گلاب در پرهیز از به‌کارگیری واژه‌های تازی در این سرود میهنی است تا خود پیش از هر کس، پایبندی خویش به پاسداشت فرهنگ و هنر و زبان ایران را نشان دهد. در سراسر این سرود تنها چهار واژه تازی راه یافته: «فدا»، «دُر»، «دَور» و «نور». در این زمینه نکته درخور درنگ به دام افراط و سره‌گرایی نیفتادنِ ترانه‌سراست.
گل‌گلاب در کنار گرایش به بهره‌گیری از واژگان پارسی، روان بودن و سادگی زبان را در نظر داشته و همچنین به نقش و بار معنایی واژگان توجه کرده است. برای نمونه او نکوشیده تا به جای «فدا» (= فدایی، قربانی) واژه‌ای دیگر بنشاند؛ زیرا با هیچ واژه‌ای جز این، نمی‌توان آن معنی و حس را به شنونده منتقل کرد. به دیگر سخن او تنها جایی از واژه تازی سود جسته که کنار نهادن آن واژه آسیبی به شیوایی و زیبایی ترانه می‌رسانده است. نکته گفتنی دیگر بهره جستن هوشمندانه از تکرار است که هم برای تأکید بر پیام سرود و هم برای استوار کردن ساختار و به‌هم پیوستن بندهای آن کاری سودمند بوده است. ای ایران در سه بند سروده شده که هر بند دارای ۱۰ لخت است اما چهار لخت پایانی در هر سه بند یکسان هستند. وجود اجراهای گوناگون از یک آهنگ، نشان دهنده اثرگذاری آن می تواند باشد. ای ایران را شاید بتوان دارای بیش‌ترین شمار اجرا (آلبوم‌ها، کنسرت‌ها، محافل فرهنگی) در میان سرودهای میهنی (جز سرود ملی رسمی کشور) دانست.
گذشته از غلامحسین بنان که نامدارترین اجرای ای ایران را خوانده است، خوانندگان بسیاری در سبک‌ها و سطح‌های گوناگون از جمله رشید وطن‌دوست، اسفندیار قره‌باغی، شهرام ناظری، اشرف‌السادات مرتضایی، حسین سرشار، علیرضا قربانی، رضا شاکری، انوش جهانشاهی، سالار عقیلی، زویا ثابت، کاملیا دارا، دریا دادور، محمد خاکپور خواننده پاپ و حتی دیا خواننده ایتالیایی ای ایران را اجرا کرده‌اند. اجراهای بی کلام ای ایران هم کم‌شمار نیستند که از آن میان می‌توان به اجرای ویولن جهانشاه برومند اشاره کرد. رضا روحانی هم که به کارهایی بر پایه موسیقی جاز و آمیختن آن با نوا‌های شرقی می‌پردازد در مجموعه «بذر ماه» در تکنوازی پیانو خود از ای ایران بهره برده است. ای ایران جز آن که در تمام کتاب‌های گلچین ترانه‌های موسیقی ایرانی آمده به کتاب‌های آموزشی نیز راه یافته است. برای نمونه کیوان ساکت در دفتر دوم شیوه نوین آموختن تار و سه‌تار و محمدرضا ابراهیمی و علی صمدپور در همساز۱۲ ترانه و نت ای ایران را همراه با زندگی‌نامه خالقی آورده‌اند. ساکت در نسخه شنیداری کتاب آموزشی خود نیز ای ایران را اجرا کرده است. یکی از نخستین بازتاب‌های فرهنگی و ادبی ای ایران، در شعر «ای مرز پرگهر» از دفتر تولدی دیگر فروغ فرخزاد دیده می‌شود.
ای ایران ای مرز پرگُهر
ای خاکت سرچشمهٔ هنر
دور از تو اندیشهٔ بَدان
پاینده مانی و جاودان
ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای من آهنم
جان من فدای خاک پاک میهنم
سرانجام گل گلاب
حسین گل‌گلاب آثار گران بهایی از خود به یادگار نهاده است. او در ۸۷ سالگی به تنظیم فرهنگ‌نامه و بیولوژی و گیاهان ایران مشغول بود که نتوانست آن را به پایان برساند و در ۱۳۶۳ خورشیدی دارفانی را وداع گفت.
منابع
۱- آقا شـیخ مـحمد،مـریم و سعید نوری نشاط،گلزار مشاهیر، تـهران،انـجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷ ش.
۲-اثرآفرینان،زیر نظر عبد الحسین نوایی،تهران،انجمن آثـار و مـفاخر فرهنگی،۱۳۸۰ ش.
۳-افشار،ایرج،فهرست مقالات فـارسی،تهران،علمی و فرهنگی.
۴-خالقی،روح اله،سرگذشت موسیقی ایران،تـهران،مـؤسسه‌ی فرهنگی ماهور،۱۳۷۷ ش.
۵-راهگانی،روح‌انگیز،تاریخ موسیقی ایران،تهران،انتشارات پیشرو، ۱۳۷۷ ش.
نظر شما