می توانید دنیا را بدون آب تصور کنید؟ یک زمین خشک و بی آب و علف که تا چشم کار می کند بیابان و برهوت است، بطور قطع تصور آن لرزه بر اندام انسان می اندازد چه برسد به اینکه بخواهی در چنین شرایطی قرار بگیری؛ اما گویا روال مصرف منابع آبی در ایران و حتی دنیا به گونه ای است که رسیدن به چنین تصویری چندان هم دور از انتظار نیست.
کارشناسان معتقدند اگر بهره برداری از منابع آبی کشور به همین روالی که تاکنون پیش رفتیم ادامه یابد بخش های زیادی از مناطق داخلی در فلات مرکزی به بیابان تبدیل می شوند که دشت های آن غیر قابل احیا خواهند بود، جبهه هایی از آبهای شور که وارد آبخوان ها می شوند غیر قابل بازگشت می شوند، دشت هایی که دچار فرونشست شدند دیگر دشت مرده به حساب می آیند، مناطقی که به بیابان تبدیل می شوند نیز تقریبا در بیشتر موارد غیر قابل بازگشت خواهند بود و بخش های مختلف کشور که توان اکولوژیکی طبیعی خود را از دست داده اند دیگر برای همیشه در فهرست سیاه نابودی باقی می مانند.
البته نحوه و میزان مصرف آب در کشورهای مختلف متفاوت است، بارها کارشناسان امر اعلام کرده اند که میزان مصرف آب در کشور ما بسیار زیاد و بی حساب و کتاب است به طوری که استاندارد جهانی مصرف آب در شبانه روز برای هر نفر ۱۲۰ لیتر است اما در کشور ما این میزان بیش از ۲۵۰ لیتر و در برخی مناطق تا ۲۹۰ لیتر می رسد که جای تامل دارد.
آب همواره یک کالای استراتژیک بوده و نقش اصلی را در شکل گیری تمدن ها داشته است؛ تاریخ نشان می دهد که تمام تمدن های بزرگ در کنار منابع آبی شکل گرفته مانند تمدن بین النهرین که میان دو رود دجله و فرات تشکیل شده بود که ایرانیان این منطقه را میانرودان می نامیدند. طی قرن ها و سال ها پیش شاهد بروز جنگ های زیادی بر سر منابع آبی بودیم و امروز نیز سیاستگذاران آب معتقدند که جنگ بعدی جهان نیز بر سر آب خواهد بود، پس با این مصداق می توان به اهمیت آب و حفظ منابع آن پی برد، جهان نیز به این مهم رسیده و یک روز را به این موضوع اختصاص داده است.
بر این اساس در سال ۱۹۹۲ و در بیست و یکمین دستور جلسه کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل که در شهر ریودوژانیرو برزیل برگزار شد، موضوع روز جهانی آب در ۲۲ مارس برابر با دوم فرودین بطور رسمی مطرح شد، در این کنفرانس از تمام کشورها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه ۲۱ سازمان ملل، این روز را به عنوان روز ترویج و آگاه سازی مردم در مورد آب اختصاص دهند و از طریق پخش و اشاعه نشریات و برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و نمایشگاه‌ها در گرامیداشت آن بکوشند.
با توجه به اهمیت موضوع و فراخور شرایط هر سال یک شعار برای این روز در نظر گرفته می شود که شعار امسال «آب و تغییر اقلیم» تعیین شده و تورج فتحی کارشناس امور آب در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: بطور قطع تغییر اقلیم تاثیر زیادی بر منابع آبی کشورها از جمله ایران می گذارد اما مساله مهم در این میان داشتن اطلاعات از این تاثیر است که متاسفانه در کشور ما هنوز یک مطالعه جامع و کامل به لحاظ علمی، فنی و مستند مبنی بر اینکه تغییر اقلیم چه تاثیراتی بر کشور و منابع آبی مناطق مختلف گذاشته و همچنان خواهد گذاشت، در چه بازه زمانی رخ می دهد و شرایط حاکم بر این تغییرات چیست، صورت نگرفته است، یعنی نمی توانیم به یک گزارش جامع یا ملی در خصوص تغییرات اقلیم مراجعه کنیم و بر اساس آن در ارتباط با حوزه های مختلفی که مرتبط به تغییرات اقلیم است برنامه ریزی داشته باشیم.
وی اظهارداشت: گرچه بخشی از سازمان حفاظت محیط زیست در ارتباط با تغییرات اقلیم وظایفی دارد اما بطور قطع این یک بحث فرابخشی است و خیلی از دستگاه های اجرایی درگیر این بحث هستند، بنابراین در قدم اول باید مطالعات جامعی انجام شود که تغییرات اقلیم در کشور چه اثراتی برجا می گذارد، شاخص های ارزیابی آن باید به چه صورت باشد و برای مقابله و سازگاری با این اثرات باید چگونه برنامه ریزی کنیم و برنامه ها در کوتاه مدت و بلند مدت باید چگونه باشد.
فتحی ادامه داد: اما از آنجایی که چنین مطالعاتی نداریم هر اتفاقی که رخ می دهد می توانیم بخشی از آنها را با اثرات تغییرات اقلیم مرتبط بدانیم اما نمی توانیم سهم آن را دقیقا مشخص کنیم، مثلا اگر طی سال های اخیر بارش های نرمالی داشتیم و یا اگر دوره های خشکسالی ما طولانی مدت شده در این حالت می توانیم بگوییم که اینها در ارتباط با مباحث تغییر اقلیم رخ داده اما نمی توانیم سهم آن را دقیقا مشخص کنیم در نتیجه داشتن یک مطالعات جامع و کامل در این زمینه الزامی است تا بتوانیم این اثرات را در کشور به طور کامل شناسایی کنیم.
این کارشناس امور آب تاکید کرد: البته این مطالعات باید به صورت پیوسته انجام شود تا هر بار که تغییراتی رخ می دهد بتوانیم برای این تغییرات در بخش های مختلف برنامه ریزی درستی داشته باشیم اما طبیعتا آن چیزی که امروزه می توانیم بگوییم این است که به کشور ما در اثر تغییرات اقلیم خساراتی وارد شده که یکی از واضح ترین آن بحث خشکسالی است، طبیعتا ممکن است در بقیه جاهای دنیا تغییرات اقلیم اثرات دیگری داشته باشد اما در ایران مهمترین اثر آن خشکسالی بوده، طی یکی دو دهه اخیر که تغییرات اقلیم بیشتر خود را در کشور نشان داده بحث خشکسالی ما خیلی جدی تر شده اما چون برای مقابله با این تغییرات و این اثرات برنامه نداشتیم از این رو حتی فعالیت های انسانی انجام شده در کشور به تاثیرات آن دامن زده است و در برخی موارد آنها را شدیدتر کرده است.
وی تاکید کرد: فرض کنید مثلا اگر تا دو سال آینده همچنان با بحث های خشکسالی روبرو باشیم باید از امسال برای آن برنامه ریزی کنیم، باید در این برنامه ریزی مباحثی در ارتباط با اجرای طرح های حفاظتی منابع آب زیر زمینی، مقابله با سیلاب در زمان خشکسالی و بهره برداری اصولی و درست از منابع آب سطحی و زیر زمینی را در قالب مباحث کلان مدیریتی به طور درست و دقیق داشته باشیم و هم در اجرا با نظارت های دقیق و لازم به شکلی برخورد کنیم که هم سازگاری خود را در ارتباط با این اثرات افزایش دهیم و هم اینکه بخواهیم اثرات و خسارات احتمالی آنها را کاهش دهیم اینطور نباشد که هم در یک بارندگی و خشکسالی خسارت های چند میلیاردی به بار آید و این خسارات ناشی از تغییر اقلیم باعث شود که بخش های مختلف اقتصادی کشور ضرر کند.
فتحی ادامه داد: از آنجا که ایران کشور پهناوری است قطعا در مناطق مختلف این اثرات می تواند متفاوت باشد و با توجه به نوع اثراتی که در بخش های مختلف اتفاق می افتد باید مناطق مختلف زون بندی و منطقه بندی شوند و برای هر منطقه تدابیر لازم در ارتباط با سازگاری تغییرات اقلیم پیش بینی شود و به اجرا در آید.
وی اظهار داشت: البته در این میان مدیریت نادرست هم سهم زیادی دارد متاسفانه ما با عملکرد نادرست به ویژه در دو دهه اخیر در بحث منابع آب زیر زمینی خسارات زیادی به این منابع وارد کردیم بخشی از این خسارات جبران ناپذیر و غیر قابل برگشت است بخشی هم اگرچه جبران پذیر است اما چند دهه زمان خواهد برد، با بهره برداری های بسیار بد و بی رویه ای که زمینه آبهای زیرزمینی کشور انجام دادیم بیشتر دشت هایی که در فلات مرکزی کشور قرار دارند دچار بیلان منفی شده اند، در کنار آنها طرح های حفاظتی را هم درست اجرا نکردیم و یا این طرح ها بسیار ناکافی بوده اند و با میزان بهره برداری قابل مقایسه نبودند در نتیجه منابع آب زیر زمینی خود را به خصوص در فلات مرکزی از بین بردیم.
فتحی تاکید کرد: در این مسیر باید حتما طرح های حفاظتی را جدی بگیریم و اعتبارات ویژه ای برای آن قائل شویم، به جای اینکه بیاییم بودجه بندی را در بخش منابع آب به سمت اجرای طرح های ابنیه و هیدرولیکی ببریم، بهتر است به سمت طرح های حفاظتی و تغذیه مصنوعی آبهای زیر زمینی، کنترل سیلاب، ایجاد پوشش های گیاهی از بین رفته، ارتقای کیفیت مراتعی که از حالت طبیعی خارج شدند و کیفیت خاک می تواند به ما کمک کند که ما در سال های آینده خسارات کمتری به منابع وارد کنیم از طرفی باید حتما درباره بهره برداری بی رویه از آبهای زیر زمینی مدیریت درستی را به صورت کارآمد اجرا کنیم.
وی درباره نحوه بهره برداری و مدیریت منابع در کشور گفت: وضعیت منابع آبی ما بسیار بد و نامطلوب است و اگر روال بهره برداری از این منابع با همین روالی که تاکنون به ویژه در یک تا دو دهه اخیر پیش رفتیم ادامه یابد باید بگویم که بخش های زیادی از مناطق داخلی در فلات مرکزی بیابانی می شوند که دشت های آن غیر قابل احیا خواهند بود، جبهه هایی از آبهای شور که وارد آبخوان ها می شوند غیر قابل بازگشت خواهند بود، دشت هایی که فرونشست می کنند برای همیشه از بین خواهند رفت، مناطقی که بیابانی می شوند تقریبا می شود گفت در بیشتر موارد غیر قابل بازگشت خواهند بود، متاسفانه مناطق زیادی از بخش های مختلف کشور توان اکولوژیکی طبیعی خود را از دست خواهند داد و دیگر به روال طبیعی خود برنخواهند گشت.
وی افزود: در دنیا تقریبا تجربیات موفقی در خصوص مقابله با تغییر اقلیم وجود دارد مثلا در غرب هندوستان که ویژگی های بیابانی دارد تجربیات موفقی به صورت پایلوت اجرا شده است که یکی از جنبه های مهم آن مشارکت های فراگیر مردمی و نهادهای غیر دولتی در اجرای این طرح های حفاظتی است که تجربیات موفقی نیز کسب کرده اند اما از آنجا که اثرات تغییر اقلیم بر منابع آبی تقریبا طی یکی دو دهه اخیر بیشتر نمود پیدا کرده طبیعتا باید مطالعات آن به صورت پیوسته انجام شود و اثرات آن مشخص شود تا برای مقابله با آن روش هایی انتخاب شود که هم سازگاری بیشتری داشته باشند و هم اینکه بتواند خسارات را کاهش دهد که این کار با انجام اقداماتی هم در سطح سیاست های کلان و هم اجرای برنامه های عملیاتی و میدانی محقق خواهد شد و چون ایران مساحت بزرگی دارد باید در هر منطقه با توجه به ویژه گی هایی که دارد و خساراتی که تاکنون وارد شده باید برنامه ریزی خاص خودش را داشته باشد.
نظر شما