با خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در اردیبهشت ۱۳۹۷، ایران و اعضای باقی‌مانده در برجام راه نجات توافق را در سازوکارهای مختلف یافتند که مهمترین آنها اینستکس بود. اینستکس یا همان سازوکار حمایت از مبادلات تجاری با ایران، ژانویه ۲۰۱۹ (بهمن ماه ۱۳۹۷) از سوی فرانسه، آلمان و انگلیس برای تسهیل تجارت غیردلاری با تهران ایجاد شد. هدف از ایجاد اینستکس از سوی اروپایی‌ها، فراهم آوردن امکانی برای برخورداری جمهوری اسلامی از مزایای برجام و در نتیجه تداوم توافق بود.
به عبارتی دیگر با خروج آمریکا از برجام و خارج شدن شرکت‌های بزرگ از ایران به دلیل تهدیدات و فشارهای کاخ سفید، اینستکس به منظور تشویق و حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی که پیوند مالی کمتری با آمریکا دارند، جهت همکاری با تهران شکل‌گرفت. هر چند انتظار می‌رفت که کالاهای تحریم‌شده از این مجاری به ایران صادر شود اما این سازوکار در گام نخست تجارت کالاهای اساسی (مواد غذایی و دارو) را تحت پوشش قرار داد تا به تدریج به دیگر کالاها تسری یابد.
مقر اینستکس در پاریس است و ریاست و اداره این کنسرسیوم اقتصادی را آلمان بر عهده دارد و انگلیس هم به عنوان سهامدار در آن مطرح است. در ابتدا «پر فیشر» بانکدار آلمانی ریاست اینستکس را برعهده داشت و پس از استعفای او، «برند اربل» سفیر پیشین آلمان در تهران نامزد این تصدی شد. انصراف اربل هم باعث شد که «میشل ارهارد باک» دیپلمات پیشین همین کشور به کرسی ریاست اینستکس تکیه بزند.
پس از تشکیل و تعریف حدود اختیارات برای اینستکس، اهمیت گسترش دایره شمول اعضای آن احساس شد. آذرماه پارسال یکی از این گام‌های اروپا در این زمینه برداشته شد و آن الحاق ۶ کشور اروپایی شامل بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ و هلند به اینستکس بود تا شمار اعضای آن به ۹ برسد. این کشورها هشتم آذرماه با انتشار بیانیه‌ای اعلام کردند که در راستای حمایت از تلاش‌های اروپا برای حفظ برجام به سازوکار اینستکس خواهند پیوست.
در همین ارتباط، «سیدعباس عراقچی» معاون سیاسی وزارت امور خارجه کشورمان در واکنش به پیوستن ۶ کشور دیگر اروپایی به اینستکس با بیان اینکه امیدواریم پیوستن این کشورها به این ساز وکار مالی، یک انرژی جدید به اینستکس بدهد و منجر به عملیاتی شدن هرچه بیشتر آن شود، تاکید کرد: هر چند کشورهای جدیدی از اتحادیه اروپا به ساز وکار اینستکس به عنوان سهامدار می‌پیوندند، ارزشمند است اما کارایی این مکانیزم و ساز وکار آن بحث دیگری است.
در این مدت به رغم گسترش اعضای اینستکس و وعده‌های مکرر طرف اروپایی اما به دلیل سیاست فشار حداکثری آمریکا و عدم همکاری شرکت‌های بزرگ اروپایی، این سازوکار راه به جایی نبرده و تراکنش مالی میان اروپا و ایران رخ نداده‌است.
مسئولان جمهوری اسلامی ایران اروپایی‌ها را به کم‌کاری متهم کرده و هشدار دادند که چنانچه اروپا برای تسهیل مبادلات تجاری و مالی با ایران تلاش نکند، تهران به روند کاهش دادن تعهدات برجامی خود ادامه خواهد داد. در نتیجه، تهران با هدف متوازن‌سازی توافق چاره را در کاهش تعهدات یافت و در این مسیر پنج گام برداشت که آخرین آن به منزله بازگشت به فعالیت‌های هسته‌ای پیشابرجام تلقی می‌شد.
به باور ناظران، یکی از مهمترین دلایل عضوگیری تروئیکا اروپا در اینستکس و به مشارکت فراخواندن دیگر اعضای اتحادیه، گام‌هایی پلکانی و کاهنده‌ای بود که تهران به دلیل بدعهدی طرف مقابل یکی پس از دیگری برداشت. اندک امید به نجات برجام و اجرای اینستکس در روزهای اخیر، زمانی به چشم خورد که نخستین مبادله ایران و اروپا از طریق سازوکار مذکور انجام شد.
وزارت خارجه آلمان روز سه‌شنبه دوازدهم فروردین از انجام اولین مبادله تجاری موفقیت‌آمیز اروپا با ایران از طریق ساز وکار مالی اینستکس خبر داد و با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: «فرانسه، آلمان و بریتانیا تایید می‌کنند که اینستکس اولین مبادله خود با ایران را با موفقیت انجام داده و صادرات کالاهای پزشکی از اروپا به ایران را میسر کرده است.» هر چند نخستین مبادله به بحران کرونا و شرایط دشوار پیش روی دو طرف ارتباط می‌یابد اما در واقع مقدمه‌ای برای تداوم مبادلات و همکاری‌ها در قالب اینستکس است.
در ارتباط با تحریم دارو و کمک‌های بشردوستانه نیز لازم به یادآوری است که مقامات کاخ سفید همواره بر تحریم‌نبودن موارد مذکور تاکید می‌کنند. «مایک پمپئو» وزیر امور خارجه آمریکا در آخرین موضع‌گیری خود، روز سه‌شنبه دوازدهم فروردین در یک کنفرانس خبری در پاسخ به پرسشی در مورد احتمال لغو تحریم‌های وضع شده علیه برخی کشورها برای کمک‌رسانی در دوران شیوع ویروس کرونا، گفت: ما ارزیابی سیاست‌هایمان را همواره در دستور کار داریم. در مورد کمک بشردوستانه مانند دارو و تجهیزات پزشکی، این‌ها هیچ‌جا و هیچ‌وقت تحریم نبوده و نیستند.
برخلاف ناراستی و ظاهرسازی مقامات کاخ سفید اما در عمل به دلیل تحریم بانکی و مسدودسازی کانال‌های مالی، تاکنون امکان ارسال این گونه اقلام به ایران وجود نداشته‌است. در این میان، شماری بر این باورند نخستین مبادله ایران و اروپا در چارچوب اینستکس بر فرضیه مطلق «بیهوده بودن تلاش مستقلانه اروپا از آمریکا» خط بطلان کشیده و نشان داد این سازوکار به رغم موانع بسیار و رکود آشکار قابلیت‌هایی هر چند اندک جهت اجرا، تداوم و توسعه دارد.
نظر شما