سیدمرتضی آوینی در ۲۰ مهر ۱۳۲۶ در شهر ری دیده به جهان گشود. اول دبستان را در خمین و بقیه دوره دبستان را در زنجان و در مدرسه‌ای که پدرش در آنجا دایر کرده بود به پایان رساند. وی در دوران دبیرستان رشته ریاضی را برگزید و این مقطع را در کرمان گذراند و بعد از پایان دبیرستان خدمت سربازی خود را نیز در نیروی هوایی به پایان رساند و در ۱۳۴۴ خورشیدی وارد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد و در رشته معماری به ادامه تحصیل پرداخت. این هنرمند فرزانه در کنار هنر و معماری به فلسفه و ادبیات نیز علاقه فراوانی داشت در واقع آوینی از کودکی با هنر انس داشت؛ شعر می‌سرود، داستان و مقاله می‌نوشت و نقاشی می‌کرد به گفته بسیاری از هم دوره‌های وی از جمله عطاءالله امیدوار موسیقیدان و نقاش ایرانی، آوینی دارای نبوغ ویژه‌ای در فلسفه ادبیات بود. شهید آوینی به نقاشی و شعر نیز گرایش کم نظیری داشت و البته هم نقاشی می‌کرد و هم شعر می‌سرود.
آوینی خودش را چنین روایت می کند و درباره دوران جوانی خود می‌نویسد: تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری نا آشنا هستم، خیر من از یک راه طی شده با شما حرف می زنم. من هم سال‌های سال در یکی از دانشکده‌های هنری درس خوانده‌ام، به شب‌های شعر و گالری‌های نقاشی رفته ام. موسیقی کلاسیک گوش داده‌ام. ساعت‌ها از وقتم را به مباحثات بیهوده درباره چیزهایی که نمی‌دانستم گذرانده‌ام. من هم سال‌ها با جلوه فروشی و تظاهر به دانایی بسیار زیسته‌ام. ریش پروفسوری و سبیل نیچه‌ای گذاشته‌ام و کتاب انسان تک ساختی هربرت مارکوزه را - بی آنکه آن زمان خوانده باشمش- طوری دست گرفته‌ام که دیگران جلد آن را ببینند و پیش خودشان بگویند عجب، فلانی چه کتاب‌هایی می‌خواند، معلوم است که خیلی می‌فهمد. اما خوشبختانه زندگی مرا به راهی کشانده که ناچارشده‌ام رودربایستی را نخست با خودم و سپس با دیگران کنار بگذارم و عمیقا بپذیرم که تظاهر به دانایی هرگز جایگزین دانایی نمی‌شود و حتی از این بالاتر دانایی نیز با تحصیل فلسفه حاصل نمی‌آید. باید در جست‌وجوی حقیقت بود و این متاعی است که هرکس براستی طالبش باشد، آن را خواهد یافت و نزد خویش نیز خواهد یافت.
آوینی می‌گوید از یک راه طی شده با شما حرف می‌زنم در واقع راه طی شده‌ای که آوینی از آن حرف می‌زند با انقلاب اسلامی ۱۳۵۷خورشیدی و آشنایی با امام خمینی(ره) گره خورده بود. همچنین وی با شروع انقلاب بسیاری از نوشته‌های خود یا به قول خودش چیزهایی را که حدیث نفس بودند، سوزاند. وی در این خصوص می‌گوید: با شروع انقلاب، حقیر تمام نوشته‌های خویش را اعم از تراوشات فلسفی، داستان‌های کوتاه، اشعار و... و. در چند گونی ریختم و سوزاندم و تصمیم گرفتم که دیگر چیزی که حدیث نفس باشد، ننویسم و دیگر از خودم سخنی به میان نیاوردم... سعی کردم که خودم را از میان بردارم تا هرچه هست خدا باشد و خدا را شکر بر این تصمیم وفادار مانده‌ام. بنابراین باید گفت این هنرمند نامدار از ۱۳۵۷ خورشیدی به آرمان‌های امام (ره) و انقلاب به شدت گره خورد و راه خود را در رسیدن به اهداف انقلاب تا آخرین روز مرگ ادامه داد و سرانجام در حال بررسی لوکیشن مجموعه شهری در آسمان که در ارتباط با مقاومت مردم خرمشهر بود در منطقه فکه با مین برخورد کرد و بر اثر اصابت ترکش مین باقی‌مانده از جنگ تحمیلی در ۲۰ فروردین ۱۳۷۲خورشیدی به شهادت رسید. شهادت این هنرمند فرزانه به عنوان روز هنر انقلاب اسلامی نامیده شده است. بعد از شهادت آوینی رهبر معظم انقلاب به وی لقب سید شهیدان اهل قلم را دادند، وی در دوران انقلاب اسلامی و در طول جنگ تحمیلی و حتی پس از آن همواره فریاد مظلومیت ملت مسلمان شیعه را به گوش همگان می رساند و سرانجام در همین راه به شهادت رسید.
امام و انقلاب از نگاه آوینی
با پیروزی انقلاب اسلامی آشنایی با اندیشه‌های امام(ره) آوینی را چنان متحول و ذهن و ضمیر او را دگرگون می‌کند که به نوشتن مقالاتی درباره اندیشه و کلام امام(ره) منجر شد. وی در مقاله امام (ره) و حیات باطنی انسان معتقد است: امام، انسانی در زمره دیگر انسان‌ها نبود و در میان بزرگان تاریخ نیز افرادی چون او بسیار نیستند اما به روایت تاریخ از این نوادر اعتماد ندارد چرا که تاریخ، آن‌سان که امروزی‌ها نگاشته‌اند، نمی‌تواند قدر بزرگ‌مردانی چون حضرت امام (ره) را دریابد و هرگز نباید توقع داشت که در تاریخ تمدن یا تاریخ‌های مدون رسمی شأن و قدر بزرگانی چون حضرت امام (ره) که معماران خانۀحقیقت وجود بشر بوده‌اند، شناخته گردد. وی دهه شصت را دهه امام خمینی(ره) و دهه‌های پس از آن را در امتداد و متأثر از آن می‌داند. به اعتقاد آوینی وجود امام و برکات آن را تنها افرادی می‌توانند حقیقتاً درک کنند که در جست‌وجوی تاریخ تحول باطنی انسان هستند.
فعالیت های هنری آوینی در دوران جنگ و پس از آن
آوینی پس از انقلاب و در راستای دستیابی به آرمان‌های انقلاب در ۱۳۵۸ خورشیدی وارد جهاد سازندگی شد و همراه اکیپ‌های جهاد برای کمک به روستاییان سفر می‌کند، سپس به عنوان نماینده جهاد سازندگی به تلویزیون می‌رود و پس از زمان کوتاهی به فیلمسازی روی می‌آورد، وی در خصوص دوران جوانی و چگونگی روی آوردن به فیلم سازی در بعد از انقلاب می‌گوید: حقیر دارای فوق لیسانس معماری از دانشکده هنرهای زیبا هستم اما کاری را که اکنون انجام می‌دهم نباید به تحصیلاتم مربوط دانست، حقیر هرچه آموخته‌ام از خارج دانشگاه است بنده با یقین کامل می‌گویم که تخصص حقیقی در سایه تعهد اسلامی به دست می‌آید و لاغیر قبل از انقلاب بنده فیلم نمی‌ساخته‌ام اگرچه با سینما آشنایی داشته‌ام. اشتغال اساسی حقیر قبل از انقلاب در ادبیات بوده است...
این بسیجی متعهد بعد از انقلاب فیلم‌های مانند شش روز در ترکمن صحرا، سیل خوزستان، خان گزیده‌ها را می‌سازد و قبل از سقوط خرمشهر به آنجا می‌رود و مجموعه‌ای سه قسمتی به نام فتح خون از مقاومت مردم در این شهر تولید می‌کند. آوینی مجموعه حقیقت و سپس روایت فتح را که یکی از آثار بی‌نظیر و شاهکار وی به شمار می‌رود، ساخت. مستند روایت فتح از عملیات خیبر شروع شد و تا عملیات مرصاد ادامه داشت، وی درباره کار در جهاد سازندگی می‌نویسد: با شروع کار جهاد سازندگی در ۱۳۵۸ خورشیدی به روستاها رفتیم که برای خدا بیل بزنیم، بعدها ضرورت‌های موجود رفته‌رفته ما را به فیلمسازی کشاند... ما از ابتدا در گروه جهاد نیت‌مان این بود که نسبت به همه وقایعی که برای انقلاب اسلامی و نظام پیش می‌آید، عکس‌العمل نشان بدهیم مثلاً سیل خوزستان که واقع شد، همان گروهی که بعدها مجموعه حقیقت را ساختیم به خوزستان رفتیم و یک گزارش مفصل تهیه کردیم آن گزارش در واقع جزو اولین کارهایمان در گروه جهاد بود بعد، غائله خسرو و ناصر قشقایی پیش آمد و ما به فیروزآباد، آباده و مناطق درگیری رفتیم. وقتی فیروزآباد در محاصره بود، ما با مشکلات زیادی از خط محاصره گذشتیم و خودمان را به فیروزآباد رساندیم. در واقع اولین صحنه‌های جنگ را ما در آنجا، در جنگ با خوانین گرفتیم.
مجموعه روایت فتح در آن زمان بسیار مورد توجه قرار گرفت. مردم دوست داشتند از وقایع جنگ بدانند و آوینی تنها فردی بود که توانست دوربین خود را به جبهه‌ها ببرد و از وقایع آنجا فیلم‌برداری کند. در ایامی که رسانه برای مردم منحصر می‌شد به رادیو و تلویزیون و مردم مشتاق شنیدن اخبار جنگ و دیدن تصاویری از رزمندگان بودند، روایت فتح، مخاطبان بسیاری یافت و بنابراین پس از خلق مستندهای بی‌بدیل آوینی، موسسه فرهنگی روایت فتح اواخر ۱۳۷۰خورشیدی در پی تاکید مقام معظم رهبری برتداوم تولید مستندهای روایت فتح تاسیس شد.
شهید آوینی تا پیش از شهادت با وجود آثار موفق و کم نظیر در حوزه های مختلف شهرت آن چنانی نداشت، او روایت فتح را بدون تیتراژ روی آنتن تلویزیون برد و به گفته مهدی همایونفر مدیر مسوول موسسه فرهنگی روایت فتح این موضوع به روحیه آوینی برمی‌گشت که می‌گفت باید در گمنامی کارمان را انجام دهیم. او حتی در دیدار عوامل این برنامه با آیت الله هاشمی رییس جمهوری وقت آن دوره در ردیف دوم نشست و صحبتی نکرد. آوینی پیش از جلسه از همایونفر خواسته بود در این دیدار نگوید چه شخصی متن می‌نویسد و می‌خواند او خود را متعهد به انقلاب اسلامی می‌دانست و به همین دلیل هیچ‌گاه از هیچ سازمان دولتی دستمزد و سفارش نمی‌گرفت.
فعالیت‌های مطبوعاتی و علمی
آوینی همزمان با مشارکت در جبهه‌ها و تهیه فیلم‌های مستند درباره جنگ از اواخر ۱۳۶۲ خورشیدی فعالیت‌های مطبوعاتی خود را با نگارش مقالاتی در ماهنامه اعتصام ارگان انجمن اسلامی آغاز کرد. این مقالات طیف وسیعی از موضوعات سیاسی، حکمی، اعتقادی و عبادی را در بر می‌گرفت، او در یک مجموعه مقاله درباره مبانی حاکمیت سیاسی در اسلام آرا و اندیشه‌های رایج در خصوص دموکراسی، رای اکثریت، آزادی عقیده، برابری و مساوات را در نسبت با تفکر سیاسی ماخوذ از وحی و نهج‌البلاغه و آرای سیاسی امام(ره) مورد تجزیه، تحلیل و نقد قرار داد. مقالاتی نیز در تبیین حکومت اسلامی و ولایت فقیه در ارتباط با حکومت الهی رسول اکرم(ص) در مدینه و خلافت امام علی(ع) نوشت. همچنین مجموعه تحقیقات و مباحثات و نوشته‌های آوینی در ماهنامه هنری سوره منتشر و بعدها در کتاب آینه جادو که جلد اول از مجموعه مقالات و نقدهای سینمایی اوست، جمع آوری شد.
او در کنار تالیف مقالات تئوریک درباره ماهیت سینما و نقد سینمای ایران و جهان، مقالات متعددی در خصوص حقیقت هنر، هنر و عرفان، هنر جدید اعم از رمان، نقاشی، گرافیک و تئاتر، هنر دینی و سنتی، هنر انقلاب و... تالیف کرد که در ماهنامه سوره به چاپ رسید. در همین دوران در خصوص مبانی سیاسی و اعتقادی نظام اسلامی و ولایت فقیه، فرهنگ انقلاب در مواجهه با فرهنگ واحد جهانی و تهاجم فرهنگی غرب، غرب‌زدگی و روشنفکری، تجدد و تحجر و موضوعات دیگر تفکر و تحقیق کرد و مقالاتی منتشر کرد. مجموعه آثار آوینی در این دوره هم از نظر کمیت، هم از جهت تنوع موضوعات و هم از لحاظ عمق معنا و اصالت تفکر و شیوایی بیان اعجاب‌آور است.
آوینی در سال‌های پس از انقلاب و تا شهادتش در حوزه‌های مختلفی فعالیت کرد از مستندسازی گرفته تا انتشار نشریه و در مسیر فعالیت خود افراد بسیاری را در حوزه‌های گوناگون از جمله فیلمسازی جذب کرد. ابراهیم حاتمی‌کیا و بهروز افخمی از جمله شاخص‌ترین کارگردانانی هستند که هر کدام به‌نوعی متأثر از آوینی بودند.
نظر شما