عالی‌ترین مراحل ایثار در بخشش اموال امام مجتبی(ع) دیده می‌شود

امروز مصادف با پانزدهمین روز از ماه مبارک رمضان و سالروز میلاد امام حسن مجتبی(ع) است؛ امامی که جود و سخاوتش زبانزد عام و خاص و دوست و دشمن است. شیعیان نیز به دلیل همین ایثار و جودش، آن امام را کریم اهل بیت (ع) می دانند؛ امامی که در طول زندگی خود دو بار تمام اموالش را در راه خدا بخشید، اما چگونه می توان این کار امام مجتبی (ع) را با دستور قرآن در آیه ۶۷ سوره فرقان منطبق کرد که می فرماید بندگان خدا کسانی‏ هستند که چون انفاق کنند، نه اسراف می کنند و نه تنگ می‏ گیرند و میان این دو (روش) حد وسط را برمی‏ گزینند.

شاید این سوال نیز به ذهن برخی افراد خطور کند که وقتی خدا در آیه ۲۹ سوره اسراء به پیامبرش سفارش می کند به اندازه، انفاق و بخشش کند، پس چگونه است که امام حسن (ع) دو بار در طول زندگی تمام ثروتش را در راه خدا می بخشد.

آیت الله عبدالله جوادی آملی در تفسیر این آیه مرز بین ایثار و اسراف را مشخص کرد و نوشت: اهل تقوا می‌توانند انفاق نهایی فی سبیل الله را از اسراف بازشناسند ولی برخی که معنای صراط مستقیم را نمی‌دانند، با بخشش غذای خود و خانواده به فقیران، سربار دیگران می‌شوند و کار ناصواب خود را ایثار در راه خدا می‌پندارند در حالی که کارشان حرام است.

وی در جلد نهم تفسیر تسنیم نوشت: قرآن کریم در آیه ۶۷ سوره فرقان به انفاق تشویق و از اسراف نهی ‌کرده است. بازشناختن ایثار که از عالی ترین مراحل انفاق است، از اسراف که محرم است، کاری آسان نیست تا همگان چونان معصومان(ع) عمل کنند که طعامی را که با کوشش فراهم کرده بودند در راه خدا به مسکین، یتیم و اسیر دادند و خود با آبِ خالص افطار کردند، بلکه از مواردی است که انسان دشواری آن را به خوبی می‌فهمد و معنای اینکه صراط مستقیم از مو باریک ‌تر و از شمشیر تیزتر است را می‌یابد. 

اهل بیت (ع) که صِراط و میزان اعمال امّت‌اند، به خوبی صراط مستقیم را می‌دانند و به درستی بر همان حرکت می‌کنند، از این رو کارشان عالی‌ترین مراحل ایثار است، چون از واجب بلکه از حدّ ضرورت هم درباره خودشان گذشتند؛ ولی دیگری را به زحمت نینداختند (آیه ۹ سوره حشر)، چنان که امام حسن (ع) بارها همه دارایی خود را با فقرا تقسیم کرد و گاهی همه آن را به تهیدستان بخشید. 

این مفسر قرآن اضافه کرد: اهل تقوا و صاحبان فرقان نیز می‌توانند انفاق نهایی فی سبیل الله را از اسراف بازشناسند ولی برخی که معنای صراط مستقیم را نمی‌دانند و در متن آن مشی ندارند، با بخشش غذای خود و خانواده به فقیران، سربار دیگران می‌شوند و کار ناصواب خود را ایثار در راه خدا می‌پندارند در حالی که کارشان حرام است، زیرا تأمین نفقه افراد خانواده واجب است و انسان نباید آنقدر به دیگران انفاق کند که خود را محتاج کرده و حقّ کسانی را که تأمین هزینه آنها بر او واجب است تباه کند، پس چنان انفاقی از هرکس نمی‌تواند ایثار باشد تا درباره‌اش آیه نازل شود، بلکه باید اهل تقوا و فرقان بود تا مرز ایثار و اسراف را شناخت. 

وی تاکید کرد: بنا بر این صراط مستقیم، هسته مرکزی بین کژراهه افراط و تفریط است و مناسب آن، اصلِ «خیر الأمور أوسطها» است. کسی که صراط مستقیم را به خوبی بشناسد و از آن خارج نشود عادل و معتدل است.  در پیمودن صراط مستقیم می‌توان سریع و سابق شد؛ یعنی از عادل بودن به اعدل شدن و از تَقی بودن به اَتقی شدن رسید. در این مرحله سخن از «خیر الأمور أکثرها و أوفرها و أسرعها و أشدّها» است؛ نه «أوسطها». بنا بر این با اصول یاد شده، اگر دقیقاً بر آن تفریع شود، می‌توان مرز بین ایثار و اسراف را به خوبی شناخت.

استاد شهید مرتضی مطهری نیز در تفسیر آیه ۲۹ سوره اسرا نوشت: هر دو بخش این آیه در مورد انفاق است. یعنی ای پیغمبر تو که انفاق می‌کنی، مالی پیش تو هست و می‌خواهی انفاق کنی، وقتی که کسی می‌آید، همه را به این یک نفر نده که وقتی دومی می‌آید دستت بسته باشد.

وی در جلد ۱۱ کتاب آشنایی با قرآن نوشت: آیه «وَ لا تَجْعَلْ یدَک مَغْلولَةً اِلی عُنُقِک» نمی‌خواهد بگوید برای خودت نگه دار. حتی در شأن نزولش هم آمده است که پیغمبر اکرم(ص) مقداری از وجوه خدمتشان بود، شخصی آمد و از ایشان خواست و ایشان هر چه بود به او دادند، دیگری که آمد چیزی نداشتند که بدهند.

مطهری افزود: آیه می‌خواهد بگوید وقتی شما چیزی را دارید و می‌خواهید به فقرا بدهید، این دیگر کار صحیحی نیست که هر کسی که اول آمد هر چه هست به او بدهید، بعد دومی که بیاید دستتان بسته باشد. اینها با هم منافات ندارند.

وی اضافه کرد: نگه داشتن در آن آیه ناظر به مسئله‌ خرج کردن برای خود نیست. حکم ایثار هیچ وقت منسوخ نیست. البته شرایط فرق می‌کند، از این جهت که انسانی که می‌خواهد ایثار کند روح خودش روح ایثارگر است، یک وقت روح همسر و فرزندش هم ایثارگر هست و یک وقت نیست.

استاد شهید افزود: اگر شما روح خودتان ایثارگر است ولی زن و بچه‌تان ایثارگر نیستند بلکه به زور می‌خواهید از جلو آنها بردارید و ببرید ایثار کنید، این کارتان غلط است. ولی علی(ع) که ایثار کرد، قرص نان زهرا (س) را برنداشت تا ایثار کند، زهرا خودش ایثار کرد، یعنی زهرا روحی هماهنگ با علی داشت. حسن و حسین (علیهما سلام) خودشان این کار را کردند یعنی اگر نمی‌کردند برای آنها رنج بود. یک وقت هست که فردی در خودش توانایی ایثار و مقدم داشتن دیگران بر خود، و بر خود سخت گرفتن هست ولی در عائله‌اش چنین توانایی نیست.