موزه‌ها؛ آیینه‌ تمام‌نمایی از فرهنگ و هنر

میراث فرهنگی به قدری ارزشمند است که باید بودجه و وقت بسیاری برای حفظ آن‌ها در نظر گرفت و به مردم اجازه داد تا با بازدید از آن‌ها با تاریخ خود آشنا شوند و آموزش‌های لازم برای حفظ آثار تاریخی را فرا بگیرند. به همین دلیل هم موزه ها به عنوان مکان ویژه‌ای که در آن مجموعه‌ای از آثار باستانی، صنعتی و اشیا با ارزش نگهداری می‌شوند و عموم می‌توانند از آن دیدن کنند، تاسیس شدند تا این میراث حفظ و نگهداری شود. به دلیل همین اهمیت بود که دوازدهمین مجمع عمومی کمیته بین المللی موزه ها ایکوم (ICOM) که در ۲۸ مه ۱۹۷۷ میلادی در مسکو برپا شد در قطعنامه شماره پنج ِخود، ۱۸ مه برابر با ۲۸ اردیبهشت را به عنوان روز جهانی موزه ها اعلام کرد. با تعیین این روز، موزه جایگاه و ارزش خود را به عنوان نهادی دایمی در میان عموم مردم به دست ‌آورد. این نهاد وظیفه دارد، میراث ملموس و ناملموس جامعه بشری را نگهداری و حفظ کند و فضایی را برای اهداف آموزشی و مطالعه بیشتر مهیا سازد.

نخستین موزه در دوره ناصرالدین شاه

در ۱۲۴۹ خورشیدی ناصرالدین‌شاه پس از سفر به اروپا و دیدار از موزه‌های کشورهای روسیه، فرانسه، انگلیس، ایتالیا، سوئیس، آلمان و اتریش، به تقلید از آن‌ها دستور داد، گوشه‌ای از کاخ گلستان را به شکل موزه درست کنند. البته این موزه مختص شاه و اطرافیانش بود؛ موزه ای که اعتمادالسلطنه در خصوص آن می نویسد: موزه همایونی نیز خزینه ای است، مشحون به ظواهر و جواهر گرانبها و ظرایف و نفایس اشیاء و آثار جلیله علمیه و مهمات جریمه قدیم و آلات و ادوات متنوعه و مصنوعات ازمنه سالفه و نتایج خیالات حکمای بزرگوار و تماثیل و تصاویر نگارنده های بی مثل و مانند روزگار، پرده های نقاشی کار، نقاش های مشهور و حاصل صنایع کارخانه های معروف و ظروف چینی بسیار ممتاز کار چین و سور و انگلیس و ژاپن و بلورآلات کارخانه ساکس ونیز و سایر کارخانه های معتبر و مسکوکات قدیم با صور سلاطین معظم ایران و ... به علاوه تزئینات لایقه بسیار و محصولات رایقه بی شمار که هر یک در عالم هم و درایت و حوزه اطلاع و بصیرت گوهری است بی بدل و در نفاست امتیاز ضرب المثل.

ناصرالدین شاه تنها به موزه اکتفا نکرد و دستور داد تا کتابخانه ای نیز در کنار کاخ موزه ایجاد کنند؛ کتابخانه ای که بنابر نوشته اعتماد السلطنه در کنار موزه مبارکه همایونی بود که چندین هزار جلد کتاب خطی و چاپی از آثار معتبر قدیم و جدید در آن قرار داشت. البته این موزه پس از مدتی از بین رفت و جواهرات آن به خزانه‌ بانک ملی و سلاح های موجود در آن، به موزه‌ دانشکده افسری سپرده شد.

یک موزه خصوصی دیگر هم در همین دوره تاسیس شد؛ یعنی ساختمانی که در باغ سلطنت آباد وجود داشت و ناصرالدین شاه خودش به آن «موزه تاریخ طبیعی» می گفت. دکتر فوریه طبیب فرانسوی ناصرالدین شاه در کتاب «سه سال در دربار ایران» ضمن اشاره به ساختمان اندرونی در کاخ سلطنت آباد می نویسد: در نزدیکی آن ساختمانی است که شاه آن را موزه تاریخ طبیعی می خواند. این موزه از عکس حیوانات درست شده و دیوارها را از همین عکس ها پر کرده اند. این نکته نشان می دهد که ناصرالدین شاه، موزه را فقط در جمع آوری آثار تاریخی یا هنری محدود نمی دیده بلکه به آثار طبیعی هم توجه داشته است.

موزه ایران باستان و میراث فرهنگی ایران

مظفرالدین شاه قاجار در قانونی در ۱۲۷۸ خورشیدی اجازه کاوش های علمی باستان شناسی را در نقاط باستانی کشور به مدت ۶۰ سال به دولت فرانسه واگذار کرد. در ۱۲۹۵ خورشیدی وزارت معارف و صنایع مستنطرفه موزه ملی ایران را تاسیس کرد. این موزه در آغاز در یکی از اتاق های مدرسه دارالفنون قرار داشت و بانی آن مرتضی قلی خان ممتاز الملک بود. پس از مدتی این مجموعه از دارالفنون به ساختمان مسعودیه انتقال یافت تا اینکه قانونی که در دوره مظفرالدین شاه ایجاد شده بود پس از ۳۰ سال لغو شد و مجلس شورای ملی وقت در ۱۳۰۹ خورشیدی قانون جدیدی را تصویب کرد که بر پایه آن آثار کشف شده در جریان کاوش ها میان دولت ایران و هیات کاوش تقسیم می شد. بر اساس این قانون ۱۰ شیء و تمام آثار زرین و سیمین به دولت ایران تعلق می گرفت و بقیه آثار، پس از برگزاری تشریفات کارشناسی دقیق به طور مساوی تقسیم می شد.

برای ساختمان موزه ایران باستان، آندره گدار مهندس معمار فرانسوی مامور تهیه طرح شد. در این طرح، ورودی ساختمان با الهام از ایوان بلند ساسانی در تیسفون ایجاد شد و کارهای ساختمانی موزه در ۱۳۱۲ خورشیدی با معماری حاج عباسقلی معمارباشی آغاز و در ۱۳۱۵ خورشیدی به پایان رسید. بنابراین ساختمان موزه ایران باستان از نخستین بناهایی بود که مختص موزه در ایران ساخته شد که به تدریج اشیا دیگر موزه ها به آنجا انتقال یافت. برای نمونه در ۱۳۱۴ خورشیدی بخش هایی از مجموعه آستانه شیخ صفی الدین در اردبیل به آنجا منتقل شد تا مکمل آثار کشف شده باستانی دوران اسلامی موزه باشد. از مجموعه آرامگاه شاه عباس دوم در قم نیز چند اثر نخبه برای تالارهای اسلامی موزه انتخاب شد که از میان آنها باید روپوش قبر را که از قالی های نادر دوران صفوی است، نام برد. در ۱۳۲۴ خورشیدی نیز مجموعه کوچکی شامل قطعات خوشنویسی و نگارگری از مجموعه کاخ گلستان به موزه ایران باستان منتقل شد.

همچنین این موزه در دهه های آغازین کار، اقدام به خرید آثار نادر برای تکمیل مجموعه خود کرد که از میان این آثار می توان به قطعات پارچه های ساسانی، سلجوقی و آل بویه موجود در موزه اشاره کرد.

اشیا موجود در موزه ایران باستان

در حال حاضر موزه ایران باستان یکی از جاهای دیدنی تهران در خیابان سی تیر است و بنای آن شامل ۲ ساختمان موزه ایران باستان و موزه دوره اسلامی است. در بخش موزه ایران باستان نشانه‌هایی از دوران پارینه سنگی تا زمان ساسانی وجود دارد. قدیمی‌ترین نشانه تاریخی در موزه ایران باستان، دندان آسیای کودکی ۹ ساله است که حدود ۲۵ هزار سال پیش در فلات ایران به جا مانده است. این سنگواره قدیمی در «غار وزمه» کرمانشاه یافت شد و به همین دلیل از آن با نام دندان وزمه یاد می‌شود. از بخش‌های دیگر موزه ایران باستان، سالن نوسنگی است و نشانه‌هایی از آشنایی ایرانیان با خشت‌سازی در این بخش وجود دارد. همچنین در این موزه اشیای خشتی و سنگی بسیاری وجود دارد که از اسماعیل آباد و چشمه علی تهران یافت شده‌اند. آثار گلی بسیاری از شوش و فارس در آنجا وجود دارد که نشانه‌هایی از تاریخ غنی ایران است و از تمدن جیرفت و شهداد نیز ظروف بسیار زیبایی در این موزه یافت می‌شود.

یکی از جذاب‌ترین اشیا در موزه ایران باستان، ظرف سفالی متعلق به شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان در عصر برنز است که تصویر متوالی حرکت یک بز کوهی را نشان می‌دهد. پیوسته دیدن این تصاویر، بزی را به شما نشان می‌دهد که در حال پریدن روی درخت و خوردن برگ‌های آن است.

همچنین یکی از تماشایی‌ترین بخش‌های موزه ایران باستان، اشیای مربوط به چغازنبیل است. اشیای باستانی که به معبد چغازنیبل برده شده بودند، بخش مهمی از تاریخ تمدن ایران را بازگو می‌کنند. یکی دیگر از اشیای زیبای موزه، ظرفی سفالی از دوران مادها محسوب می شود که تصویر یک نیلوفر آبی روی آن نقش بسته است. سرستون‌های تخت جمشید در این موزه وجود دارد و بخشی دیگر از موزه نیز به تندیسی از قامت یک شاهزاده اشکانی مزین شده که دست راست آن از بین رفته است.