فاضلاب و تهدید حیات قنات‌های بافت قدیم اردکان

 قنات یا « کاریز» طبق مدارک باستان شناسی و بررسی های صورت گرفته در دشت یزد - اردکان یکی از مهمترین عوامل یک جانشینی و تشکیل جوامع انسانی منسجم در این منطقه است، در حالی که در این حوزه جغرافیایی پیش از آن، نشانی از زندگی انسان ها دیده نمی شود.

به این ترتیب زندگی در دشت یادشده به میزان ورودی آب قنات بستگی داشت و جمعیت اضافی به صورت گروه های مهاجر برای فعالیت های اقتصادی و تجاری به دیگر مناطق ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس در رفت و آمد بودند و این الگو متاثر از شرایط زمین شناسی منطقه است.

چاه‌های عمیق عاملی برای نابودی آب های زیرزمینی     

حدود پنج دهه قبل و با ورود الگوهای مدرن استحصال آب های زیرزمینی، حفر چاه های نیمه عمیق و عمیق و با بهره گیری از آب سفره های زیرزمینی تحولی شگرف در اقتصاد منطقه ایجاد کرد و این روند باعث کم شدن دبی آب کاریزها شد. 

در یکی از نشست های شب فرهنگی یزد ، گفته شد، بیش از ۸۰۰ هزار حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در ایران حفر شده و با توجه به یک میلیون و ۶۴۸ هزار کیلومتر مربع مساحت ایران، به ازای هر ۲ کیلومتر مترمربع یک حلقه چاه حفر شده است.

تعداد چاه های فعال استان یزد حدود ۶ هزار حلقه و چاه های غیرفعال بیش از این برآورد می شود که در گذر زمان و با حفر چاه های عمیق میزان آبدهی آن کم ،خشک و از چرخه تولید خارج شد. 

در هر حال حفر این تعداد چاه با توجه به اقلیم گرم و خشک ایران که در منطقه کم آب قرار دارد، زنگ خطر را در ناحیه مرکزی ایران در آینده به صدا درخواهد آورد، در حالیکه این سرزمین کهن با وجود کمبود این ماده حیاتی با ارزش سال ها تاب آوری داشته است.

خارج شدن بیشتر قنات ها از چرخه تامین آب 

 بیشتر ۱۹۰ رشته قنات شهرستان اردکان از سال ها قبل از چرخه تامین آب خارج شد و این سرمایه گران بهای گذشتگان امروزه به بدترین وجهی مورد استفاده قرار می گیرد.

اما مدتی است، مسوولان شهرستان اردکان متوجه شدند نه تنها باید از میراث گذشتگان مراقبت کنند بلکه با اطلاع رسانی به مردم مانع نفوذ فاضلاب های خانگی و صنعتی به منابع آب های زیرزمینی و قنات های منطقه شوند .

چالش زیست محیطی در حال تبدیل شدن به معضل اجتماعی است

رییس اداره میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی اردکان در گفت و گو با گزارشگر ایرنا، نسبت به آلودگی قنات ها به دلیل رهاسازی فاضلاب های خانگی و صنعتی هشدار داد و گفت: این چالش زیست محیطی در حال تبدیل شدن به یک معضل اجتماعی چند وجهی است. 

محسن میرجانی بر این باور است: نفوذ فاضلاب به پوکه قنات ها خسارت جبران ناپذیری را به بافت تاریخی و سلامت مردمان هسته قدیم شهر وارد کرده و از سوی دیگر این سازه های حیات بخش که وی از آن با عنوان « گالری» یاد کرده، تبدیل به کانون انتشار امراض و بیماری های مزمن ، اپیدمیک و مسری خواهد شد .

وی بدون اشاره به جمعیت ساکن در بافت قدیم اظهار امیدواری کرد که با توجه به  تاکید شورای سلامت شهرستان و اجرای مصوبه آن ،همه دستگاه های دولتی باید پایبند مسوولیت اجتماعی خود در قبال این موضوع باشند.

وی یادآور شد: موضوع مهم آلودگی گسترده آب های زیرزمینی از سوی صنایعی است که در صورت کنترل نشدن آن بی تردید در جایی که طبق اظهارات محمدحسین پاپلی یزدی جغرافیدان، محقق و نویسنده ایرانی در هر یک از شهرهای بیابانی دست کم، ۲ رشته برای موضوع مدیریت پدافند غیرعامل لازم است .

میرجانی به نقل از پاپلی یزدی گفت: شایسته است ، همه تعهدات و تکالیف اداری، اخلاقی، انسانی و اجتماعی خود را در قبال این شریان های حیات بخش کهن ترین میراث ارزشمند مقنیان و آب آوران سخت کوش ایران ارج نهیم .

بافت تاریخی اردکان یکی از سالم‌ترین و منسجم ترین بافت‌های قدیمی و زنده شهرهای ایران است که تاکنون از حوادث طبیعی مصون مانده است و پس از قرن ها استواری، صدها بنای تاریخی از جمله بازار، مساجد، زیارتگاه ها، حسینیه ها، آب انبارها، حمام ها، کوچه ها و گذرگاه های باریک، ساباط ها و خانه هایی با بادگیرهای یک طرفه که خاص منطقه است را در خود جای داده است.

تشکیل کمیته فنی برای پایش نفود فاضلاب به قنات 

همچنین فرماندار اردکان از پایش قنات ها از لحاظ نفوذ فاضلاب به پوکه این سازه آبی و برخورد با افرادی که با رهاکردن فاضلاب‌های خانگی و صنعتی حیات آن را تهدید می کنند، خبر داد و اظهار کرد:‌ کمیته  فنی برای پایش دسترسی فاضلاب‌ها (اعم از خانگی و صنعتی) به قنات و برخورد قانونی با متخلفان تشکیل می‌شود.
‌بهروز شهابی زاد تصریح کرد: مبارزه با جوندگان موذی در مناطق مستعد و در محدوده چاه‌های آب کشاورزی برای مبارزه با بیماری پوستی « سالک» در سطح شهرستان افزایش می یابد.
‌رییس شورای سلامت اردکان با بیان اینکه کمیته‌ تخصصی، نسبت به فعال‌سازی ایستگاه‌های برداشت آب در فصل تابستان تصمیم‌گیری می‌کند، افزود: شورای سلامت، عالی‌ترین مرجع در حوزه بهداشت و سلامت شهروندان است.

فاضلاب و چالش بهداشتی 

همچنین رییس مرکز بهداشت و درمان اردکان از دفع غیراصولی فاضلاب خانگی و صنعتی در هسته کهن این  شهر به عنوان یکی از دغدغه های حوزه سلامت شهرستان یاد کرد و افزود: « با اجرای طرح فاضلاب شهری این امیدواری ایجاد شده که  موضوع به صورت ریشه ای رفع شود .»

به گفته دکتر محمدرضا اعلایی، به دلایلی طرح جمع آوری فاضلاب شهری در بافت تاریخی شهر اردکان عملیاتی نشده است .

وی تاکید کرد:  در حوزه بهداشت همچنان با معضل رها کردن فاضلاب خانگی و برخی کارگاه های سنتی به پوکه قنات های شهر روبرو هستیم که  این موضوع هم از جهت زیست محیطی و بهداشتی و هم از لحاظ  ایمنی بارها با فرونشست بخش هایی از پایاب قنات ها سبب مشکلاتی برای شهروندان شده است .

رییس مرکز بهداشت اردکان یادآور شد: به تازگی در نشست شورای شهر اردکان این موضوع به عنوان دستورکار کمیته مشترک با حضور دادستان مطرح و مقرر شد، شرکت آب و فاضلاب (آبفای ) شهرستان در اسرع وقت طرح مطالعاتی گسترش فاضلاب شهری در بافت تاریخی را در دستور کار قرار دهد تا مساله به صورت اساسی رفع شود .

اعلایی اظهار کرد: در حال حاضر با شناسایی انشعاب فاضلاب منازلی که به قنات متصل است با احداث چاه های جذبی از انتشار آلودگی به قنات ، با مدیریت اداره های میراث فرهنگی، محیط زیست ، شهرداری و مرکز بهداشت و همراهی دادستانی انجام شود .

وی اشاره ای به تعداد منازل شناسایی شده در این مورد نکرد.

آخرین روزهای حیات چهار رشته قنات بافت تاریخی اردکان 

بافت تاریخی اردکان چهار رشته قنات عمده به نام های «بهالدین آباد» ،«‌نیلی» ، «نورتین» و «شورابه»  دارد که آخرین روزهای حیات خود را در حال سپری است.

همچنین با برگزاری همایش ملی « قنات ، آب و میراث ماندگار» در اسفند سال۱۳۹۷در دانشگاه پیام نور واحد اردکان، این گردهمایی توانست تأثیر مناسبی در نگاه و رویکرد مسوولان شهرستان در مواجه با موضوع قنات در منطقه ایجاد کند.

حدود ۱۹۰ رشته قنات در شهرستان اردکان موجود است که مهمترین آنها، قنات خرانق است که در شرف ثبت ملی قرار دارد و قنات های قطب آباد، «کچیب»، «زردگ»و «عیش آباد» از جمله قنات‌های زنده منطقه هستند.

در این میان از شاخص ترین قنات‌های غیرفعال اردکان می توان از شورآباد، بهاالدین آباد، مهدی آباد، علی آباد و مورتین نام برد.

اردکان با وسعت ۲۴ هزار کیلومتر مربع، دارای جاذبه های خاص گردشگری در مناطق مختلف شهر عقدا، بخش خرانق و بخش مرکزی است و در مثلث گردشگری یزد - اصفهان و  شیراز قرار دارد.
از یک هزار اثر تاریخی آن تاکنون ۲۴۰ مورد آن ثبت ملی شده است.

مرکز شهرستان ۹۸ هزار نفری اردکان در ۶۰ کیلومتری شمال شهر غربی یزد قرار دارد.