امام موسی صدر فعال‌ترین پیشوای شیعیان لبنان و مبتکر و پیش آهنگ واقعی نهضت صلح معاصر در لبنان و حتی خاورمیانه است. او در ۳۱ اوت ۱۹۷۸ میلادی در هنگام سفر به لیبی بصورت مرموز و اسرار آمیزی ناپدید شد و این موضوع در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت.
امام موسی صدر بنیانگذار مشهور جنبش امل و رهبر سابق مسلمانان شیعه لبنان است و اکنون حدود ۴۲ سال از زمان ناپدید شدن او می گذرد و پرونده ناپدید شدن امام موسی صدر به یکی از مسایل کلیدی در میان رویدادهای اصلی خاورمیانه مبدل شده است. دولت های لبنان، ایران و لیبی و اقشار مختلف مسلمانان شیعه کشورهای خاورمیانه موضوع ناپدید شدن و کشف سرنوشت وی را پیگیری و دنبال می کنند، این مساله همچنین به یک جدال بین المللی دراز مدت دامن زده و سازمان ملل متحد، اتحادیه عرب، سازمان کنفرانس اسلامی و حتی دربار پاپ واتیکان در رم را درگیر کرده است.
زندگینامه امام موسی صدر
سید موسی صدر مشهور به امام موسی صدر پیشوای دینی مشهور و ایرانی تبار مسلمانان شیعه لبنان است که در ۱۳۰۷ خورشیدی در شهر مذهبی قم چشم به جهان گشود. او رهبر دینی شیعیان و صاحب افکار ژرف و اندیشه های ناب، روشن بین و روشن فکر و دارای سعه صدر، مسلط به چندین زبان خارجی، مهارت و استادی در سخنرانی بود. پدرش سید صدرالدین صدر یکی از مراجع مشهور قم بود. امام صدر در ایران تحصیل کرد. او در نوجوانی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در زادگاهش قم به پایان رساند و سپس به دستور پدرش برای فراگیری علوم دینی وارد حوزه علمیه قم شد و آموزش های دینی سنتی و جدید را به صورت منظم فراگرفت. در دوران تحصیل در حوزه علمیه قم در محضر علمای متعددی از جمله امام خمینی(ره) تلمذ کرد و بعدها نیز یکی از حامیان جدی انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) بود.
امام موسی صدر تحصیلات دانشگاهی خود را دانشکده حقوق دانشگاه تهران عالی ترین پایگاه علم و دانش ایران گذرانید و با کسب نمرات ممتاز و پس از گذشت حدود چهار سال موفق به کسب مدرک کارشناسی در رشته حقوق در اقتصاد شد. پس از پایان تحصیلات دانشگاهی به درخواست پدرش به قم مراجعت کرد و پیشه سنتی خود را به عنوان یک روحانی و عالم دینی آغاز و مجله ای به نام «مکتب اسلام» راه اندازی کرد. با درگذشت پدرش او نیز به نجف اشرف در عراق مهاجرت کرد و در محضر مراجع عظام همچون محسن حکیم و ابوالقاسم خویی به ادامه تحصیل علوم اسلامی مشغول شد.
در ۱۹۵۷ میلادی برای نخستین بار به لبنان سفر کرد. در این مسافرت، وضع فقر و عقب ماندگی مسلمانان شیعه لبنان تأثیر عمیقی بر او نهاد. در ۱۹۶۳ میلادی تابعیت لبنانی خود را از دست شهاب رئیس جمهور لبنان دریافت کرد. از این زمان به بعد پله های رشد و ترقی را آغاز کرد و مسوولیت زعامت دینی شیعیان لبنان را برعهده گرفت و با سلوک سیاسی روشن، معتدل و نرم خویش همه مسلمانان و مسیحیان لبنان و پیروان ادیان گوناگون را به سوی عقیده سیاسی روشن همزیستی مسالمت آمیز هدایت کرد و به ستاره درخشان دینی و سیاسی برآمده درصحنه دینی و سیاسی لبنان مبدل گشت و نقش برجسته ای در صحنه لبنان معاصر و سیاست بین الملل خاورمیانه ایفا کرد.
بنیانگذار جنبش امل
لبنان به خاطر هم مرزی با فلسطین و رژیم صهیونیستی، پس از استقلال همواره در اوج زد و خوردها و نزاع اعراب و صهیونیست قرار داشت و خط مقدم کشمکش قومی و دینی خاورمیانه به شمار می رود. امام صدر با قبول خطرات و مشکلات گوناگون، مسوولیت زعامت و هدایت شیعیان لبنان را برعهده گرفت و با وضعیت دشوار و بغرنج ناشی از نرخ بالای بیکاری، فقر و تنگدستی شیعیان لبنان و نیز سطح بسیار پایین آموزش و تحصیلات، موقعیت پایین سیاسی و اجتماعی مردم روبرو شد و در ابتدا تصمیم گرفت، برخی اقدامات مهم را پیگیری و اجرا کند.
امام صدر با ورود به لبنان و با انجام اقدامات ثمربخش قاطع و تاثیرگذار برای بهبود وضعیت فرهنگی، اقتصادی، آموزشی و بهداشتی شیعیان، توجه و عنایت اقشار محروم شیعیان لبنان را سریعاً به طرف خود جلب کرد و تعداد زیادی از شیعیان خارج از کشور نیز پس از خبردار شدن از اوضاع دسته دسته به خانه و کاشانه خویش مراجعت کردند و بدین گونه جمعیت شیعیان لبنان به سرعت رو به افزایش نهاد و خیلی سریع به نیرویی عمده در حیات سیاسی و اجتماعی لبنان مبدل شدند.
شیعیان لبنان برای کسب قدرت قانونی جهت مشارکت در امور سیاسی کشور می بایست، سازمان سیاسی مخصوص خود را تاسیس کنند و امام صدر از شناخت و آشنایی کافی و عمیق در خصوص این موضوع برخوردار بود. امام صدر پس از انجام بررسی و تحقیقات اجتماعی گسترده و عمیق تصمیم گرفت در ابتدا یک سازمان سیاسی متعلق به شیعیان لبنان را شکل دهد و بر اثر تلاش های مستمر و خستگی ناپذیر وی، دولت لبنان در ۱۹۶۷ میلادی ایجاد «مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان» را تصویب کرد و امام صدر به مدت ۶ سال به ریاست این مجلس برگزیده شد. او از این هنگام در عرصه سیاسی لبنان با تمام توانایی و کیاست جلوه گر شد و شیعیان لبنان با احترام او را امام موسی صدر خطاب می کردند.
او سازمان های مردمی زیادی برپا کرد که از آن جمله می توان به «حرکة المحرومین و امل » اشاره کرد. کلمه امل در زبان عربی به معنای امید و آرزو است. شیعیان لبنان او را نماینده سیاسی و نیروی نظامی خود می دانستند و تعداد زیادی از شیعیان لبنان که توسط نیروهای صهیونیستی از خانه و کاشانه خود در جنوب لبنان آواره شده بودند به نیروهای مردمی امل پیوستند و هسته نیرومند آن را شکل دادند.
امام موسی صدر نه تنها بنیانگذار جنبش امل سازمان سیاسی نظامی شیعیان لبنان بود بلکه از نخستین پیشگامان جنبش صلح آمیز خاورمیانه به شمار می رفت. در سال های آغازین رهبری عالی شیعیان لبنان و ریاست مجلس اعلی در ۱۹۶۰ میلادی، امام صدر به روشنی عقیده سیاسی روشنفکرانه و مترقیانه مشارکت مشترک مسیحیان و مسلمانان در امور سیاسی لبنان را مطرح کرد و در ۱۹۶۱ میلادی با همکاری مطران گریگوری حداد رهبر مسیحیان کاتولیک لبنان سازمان جنبش حرکت اجتماعی را به طور مشترک پایه ریزی کردند و در ۱۹۶۲ میلادی نیز فعالانه گفت وگوی مسالمت آمیز میان مسلمانان و مسیحیان را مطرح و پیگیری کرد. یکی از رهبران ارتدوکس لبنان درباره او چنین می گوید: «امام موسی صدر یک شخصیت فوق العاده بود. هیبت و جذابیت او سبب احترام دوستان و دشمنانش به وی بود و همه مجذوب و شیفته اخلاق، رفتار و جذبه وی می شدند.» در اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی، بیشتر وسایط ارتباط جمعی و نشریات خاورمیانه با انتشار مقالاتی امام موسی صدر را از پیشگامان و مبتکران واقعی صلح و آرامش در خاورمیانه معاصر توصیف کردند.
فعالیت های اجتماعی امام موسی صدر
از دیگر مشکلات جامعه شیعیان لبنان، مساله بیکاری و فقر بود که بر چهره جامعه شیعه رنگ بدبختی و هلاکت کشیده بود. امام موسی در جهت مقابله با این پدیده زشت اجتماعی که ریشه ای بسیار دیرینه داشت و به سیاستگذاری گذشته باز می گشت، انجمن نیکوکاران را تاسیس کرد. موسسه دیگری به نام دارالایتام ایجاد کرد که در آن اطفال بی سرپرست را در آنجا نگهداری می شد. موسسه دارالعجزه از دیگر فعالیت های اجتماعی موسی صدر بود که برای معلولین و درماندگان تاسیس شد. ایجاد مرکز پزشکی به نام مدینه الطب از دیگر فعالیت های او به شمار می رود.
ناپدید شدن امام موسی صدر در لیبی و بروز جدال بین المللی
معمر قذافی رهبر سابق لیبی فعالانه در امور داخلی لبنان مداخله می کرد و به نیروهای سیاسی طرفدار لیبی یاری و کمک می رساند و تلاش داشت تا به کمک جنگ داخلی در لبنان، تمام مسیحیان را از این کشور بیرون براند و لبنان را به یک کشور سرتاسر مسلمان تبدیل کند. این عقاید و عملکرد قذافی بدیهی است که با نظرات و مواضع امام صدر مبنی بر تفاهم و همزیستی همه احزاب و طوایف لبنانی اختلاف جدی و اصولی داشت،۲ طرف حتی در بیشتر مسایل بین المللی منطقه خاورمیانه بحث و مشاجره داشتند. در ۱۹۷۸ میلادی، در برابر اوضاع جدی و رو به وخامت لبنان، امام موسی صدر تصمیم گرفت که مصرانه از رهبران کشورهای عربی نگران اوضاع لبنان، بخواهد برای حل و فصل این مساله میانجیگری و اقدام کنند. به این خاطر سفر خود به چهار کشور عربی را آغاز کرد و در این میان سفری نیز به لیبی کرد و با قذافی برای تبادل نظر و مشورت و توضیح همه جانبه و صریح مسایل مورد نظر دیدار کرد تا اختلاف نظرهای سیاسی را به طور کامل برطرف کند.
لیبی نهمین سالگرد انقلاب خود را جشن گرفت اما امام موسی صدر در جایگاه میهمانان حضور نداشت. چند روز بعد مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان فوراً با سفارت لیبی در لبنان تماس گرفت و جویای وضعیت امام صدر شدند، اما سفارت لیبی هیچ پاسخی ارایه نداد. سفارت لیبی پاسخ داد: «امام موسی صدر و دو همراه ایشان عصر روز ۳۱ اوت با هواپیمای خطوط هوایی ایتالیا لیبی را به قصد رم ترک کرده اند.»
دولت لبنان، مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان و رهبران احزاب و طوایف دینی مسیحیان لبنان از دولت ایتالیا و دربار پاپ واتیکان درخواست کردند تا تحقیقاتی درباره ناپدید شدن امام موسی صدر انجام دهند، دربار واتیکان و دولت ایتالیا نیز موضوع را مهم و جدی تلقی کردند و تحقیقات جدی انجام دادند و بعدها رسماً اعلام کردند که امام صدر و ۲ همراه او هرگز وارد خاک ایتالیا نشده اند. بدین گونه، امام موسی صدر ستاره درخشان سیاسی و دینی و محبوب همه شیعیان لبنان و شخصیت های گوناگون آن سرزمین که بیش از ۱۸ سال در محافل سیاسی لبنان و خاورمیانه نقش ارزنده ای ایفاء کرده بود در جریان سفر رسمی به لیبی و به اتفاق ۲ همراهش در آن سرزمین به طور اسرارآمیزی ناپدید شد.
منابع:
۱. «عنصر شیعی در سیاست لبنان» ( مقاله )، منتشره در مجله «تریبون بین المللی»، شماره ۵، سال ۲۰۰۰ میلادی، پکن
۲. «دعوا و مشاجره دو کشور عربی به خاطر او، ناپدید شدن اسرار آمیز شاگرد ممتاز ( امام ) خمینی در ۲۵ سال قبل» منتشره در مجله « عصر جهان »
۳. «موسی صدر و شیعیان لبنان » ( مقاله )، منتشره در مجله «جهان عرب»، موسسه مطالعات خاورمیانه دانشگاه زبان های خارجی شانگهای، شماره ۵، سال ۲۰۰۳ میلادی.
نظر شما