گلستان کویر، تشنه محبت است

اگر بخواهیم از مسیر تهران به بندرعباس- بزرگترین بندر تجاری غیر نفتی ایران و پرترددترین جاده ترانزیت کشور- سفر کنیم، با مسیری بیابانی و اقلیم گرم و خشکی روبرو هستیم که فارغ از زیبایی‌های خاص خود، دشواری زیادی را برای هر مسافری به همراه دارد. این رنج سفر به خصوص برای صنف رانندگان ملموس‌تر و از اهمیت بیشتری برخوردار است. اما اگر در این مسیر 1276 کیلومتری قدری تامل کنیم، می‌توان با اقلیمی کاملاً متفاوت روبرو شد که به «نگین حاشیه کویر ایران» مشهور است. باغ‌شهر تاریخی «نطنز» گرچه برای تعداد زیادی از رانندگان ترانزیت خاطره‌ای خوش به یادگار دارد اما این روزها با درد و رنج ناشی از تخریب محیط زیست برای بهره‌برداری از معادن سنگ روبروست که هر روز پیکر بی‌رمق آن را با تیغ‌های فولادین تکه تکه می‌کند.

این اقدامات در حالی رخ می‌دهند که بسیاری از کشورهای پیشرفته صنعتی در راستای حمایت از محیط زیست، بسیاری از فعالیت‌های روزمره خود را متوقف و یا بهینه نموده‌اند.

توقف تولیدات و فعالیت‌های معارض با محیط زیست در کشورهای توسعه یافته

امروزه فعالیت‌های حامیان محیط زیست در بسیاری از کشورهای جهان مانند آمریکا و چین موجب شد تا برخی از سدها تخریب شود؛ برداشتن سد از روی رودخانه Elwha در واشنگتن نمونه‌ای از این اقدامات است. در سال ۲۰۱۴ آخرین سد بر روی این رودخانه نیز برداشته شد. این جنبش محدود به آمریکا نشده و امروز چین نیز پروژه‌های بزرگ سدسازی خود را تعطیل کرده است.

بهره‌برداری از معادن سنگ نیز از دیگر اقدامات است که هم‌اکنون به‌طور جدی در بسیاری از کشورهای پیشرفته صنعتی و برای جلوگیری از ضربه‌های جبران‌ناپذیر به محیط زیست، متوقف شده و بسیاری از این کشورها ترجیح می‌دهند تا نیاز خود به این محصولات را از کشورهای دیگر تامین کنند.

باغ‌شهر تاریخی نطنز هم‌اکنون رتبه دوم به لحاظ دارا بودن معادن سنگ فعال در استان را دارد و بین ده شهر نخست دارای معادن در کشور قرار گرفته است. این میزان از معادن که به گفته ساکنان منطقه عوارض زیادی از جمله پدیده گرد و غبار، تخریب قنوات و به تبع آن تخریب باغات و مزارع کشاورزی، تهدید تنوع جانوری و ... در این منطقه مرکزی کشور را به همراه داشته، در صورت تداوم می‌تواند خطرات جبران‌ناپذیری از جمله از بین رفتن کامل یخچال‌های طبیعی کوهستان کرکس و تخلیه مناطق مسکونی در این شهر بیانجامد.

تخریب اکو سیستم بزرگترین ضربه زیست محیطی

هر موجود زنده به تنهایی یک سیستم یا مجموعه منظم است و در عین حال ممکن است از سیستم‌های کوچک‌تر تشکیل شود. وقتی موجودات زنده اجتماع و تشکل می‌یابند، روابط نظام‌مندی بین آن‌ها پدیدار می‌شود و در نهایت وقتی همه موجودات زنده در یک محیط قرار می‌گیرند، یک سیستم بزرگ‌تر را تشکیل می‌دهند که به دلیل وجود روابط قانونمند و هدف‌دار بین محیط و جانداران، این مجموعه سیستم«اکولوژیک» یا «اکوسیستم» نامیده می‌شود.

استقرار پایدار هر اکوسیستم منحصراً به مشارکت همه اجزای اصلی در ساختمان آن بستگی دارد. بدیهی است اگر مثلاً عوامل غیر زنده لازم وجود نداشته باشد، پایداری اکوسیستم هم، غیر ممکن خواهد بود. بر این اساس یک اکوسیستم شامل مجموعه عوامل غیر زنده، تولید کننده‌ها یا گیاهان کلروفیل‌دار و مصرف کننده‌ها که شامل دو گروه گیاه‌خواران یا مصرف کننده‌های ردیف اول و گوشت‌خواران یا مصرف کننده‌های ردیف دوم است.

به این ترتیب می‌توان گفت که هر گونه دستکاری غیرطبیعی در این سیستم می‌تواند تغییرات عمده‌ای را در پی داشته باشد. بنابراین عوارض طبیعی مانند گردوغبار، سیل و ... ناشی از دستکاری بشر در این چرخه طبیعت است. چنان‌چه دست پدیده گرد و غبار که چند سالی است از سوی کشورهای همسایه، کشورمان را دستخوش تغییرات اقلیمی و مخاطرات کرده، این بار از داخل و همراه با عوامل خارجی، از آستین «معادن» بیرون آمده که به شکلی غیر اصولی، آن را برای شهرها به ارمغان آورده است. اکنون برداشت غیر اصولی و خام(بدون فرآوری) سنگ‌های «گرانیت» و «تراورتن»، که به گفته کارشناسان حداکثر تخریب محیط زیست را به همراه دارد، بزرگ‌ترین آفت اکوسیستم منطقه است. متاسفانه این روند برداشت که مورد انتقاد حامیان محیط زیست در شهرستان هم هست، بزرگترین عامل گرد و غبار در منطقه و تخریب قنوات به شمار می‌رود.  

چه باید کرد؟

بنابر نظر «جمیز لاولاک» نظریه‌پرداز محیط زیست، «هرگونه تغییر در محیط زیست پاسخ متناسب با آن را در پی دارد». بنابراین گردوغبار، سیلاب و ... پاسخ محیط زیست و زمین به تخریب محیط زیست و بهره‌برداری غیراصولی از آن است. از این‌رو می‌توان گفت که رابطه انسان با محیط زیست پیرامون یک رابطه دو طرفه است، اما لازم به ذکر است که این رابطه و کنش متقابل انسان و محیط زیست می‌تواند در یک روند سازنده و مفید قرار گیرد. این موضوع با توجه به این‌که استفاده از منابع طبیعی برای بشر امری اجتناب‌ناپذیر است، از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین در همین رابطه می‌توان دو رویکرد اصلی را به عنوان یک راهکار اساسی مد نظر داشت. اقداماتی که دولت می‌تواند در آن موثر باشد و اقدامی که مالکان معادن با ساکنان دارند.

نخستین اقدام دولت آن‌ است که روند «صدور مجوز» در پهنه مناطق پرتراکم معدنی متوقف کند. اکنون با ورود به سامانه «کاداستر» وزارت صنایع و معادن، می‌توان مناطق پرتراکم را در کشور شناسایی کرد. هم‌اکنون پهنه معادن شهرستان نطنز در این نقشه، یکی از مناطق پرتراکم و به رنگ قرمز است که می‌تواند آینده این منطقه را با بحرانی دو چندان روبرو کند.

گام دوم تاکید تمام عیار دولت بر اجرای لایحه «تعارض منافع» است. تعارض منافع به موقعیتی اطلاق می‌شود که «منفعت شخصی مشمولان این قانون در مقام انجام وظایف یا اعمال اختیارات قانونی آنان در تعارض با منافع عمومی قرار می‏‌گیرد و می‏‌تواند انجام بی‏‌طرفانه و بدون تبعیض وظایف مذکور را مانع شود».

بر این اساس و مطابق با قانون مذکور، مدیران دولتی نمی‌توانند در دوران بعد از مدیریت خود مدیریت شرکت‌ها و اداراتی را بر عهده داشته باشند که تا پیش از این با آن‌ها در ارتباط بوده‌اند. همچنین بر اساس این لایحه مدیران شرکت‌ها و کارخانجات هم نمی‌توانند مناصب دولتی مرتبط با شرکت‌ها را عهده‌دار باشند. این لایحه دولت جهت جلوگیری از فساد اداری تنظیم شده و اجرای آن می‌تواند بسیاری از مشکلات جامعه در زمینه‌های مختلف را مرتفع نماید.

متاسفانه و در حال حاضر ریاست سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان بر عهده کسی است که خود عضو سازمان نظام مهندسی معدن کشور است. دارا بودن این دو منصب به خودی خود می‌تواند زمینه‌های بروز مشکلات در حوزه معادن را در شهرها و به ضرر ساکنان بومی ایجاد نماید.

مضاف براین، از آن‌جا که بهره‌برداری از معادن در منطقه به صورت خام است، لذا بسیاری از معادن با ضایعات زیادی از سنگ روبرو هستند. استفاده از دستگاه‌های مناسب برای تبدیل این ضایعات به سنگ‌های ساختمانی نیز می‌تواند بسیار موثر و مفید فایده باشد.  

 در حوزه تعامل مردم و حوزه معادن نیز می‌توان اقدامات موثری را مد نظر داشت. در این زمینه باید متذکر شد که معادن سنگ جاده‌های کوهستانی زیادی را برای بهره‌برداری در دل طبیعت ایجاد کرده‌اند. گرچه تخریب این چهره طبیعت، ناخوشایند و چشم‌نواز نیست اما می‌توان با ایجاد مناطق جنگلی و کاشت درختان سازگار با محیط زیست در مناطق تخریبی، چهره‌ای خوشایند را جایگزین آن نمود.

پس از این اقدام می‌توان به جذب گردشگران در این حوزه اقدام کرد. پناهگاه حیات وحش شهرستان نطنز از تنوع بی‌نظیر و زیبای «کل و بز» و «قوچ و میش» وحشی و گونه گوشتخوار در خطر انقراض، یعنی «پلنگ ایرانی»، برخوردار است. چنین اقداماتی نه تنها به جذب گردشگر در این حوزه می‌انجامد بلکه می‌تواند در یک رابطه متقابل، امنیت حیات وحش را در جهت تکثیر و حفظ این میراث طبیعی هم تضمین نماید.

اقدام شرکت «شفارود» تالش وابسته به شرکت «صنایع چوب و کاغذ ایران»(چوکا)، جهت کاشت مجدد درختان قطع شده برای ساخت کاغذ و چوب توسط شرکت «چوکا»، نمونه‌ای از این اقدامات موفق در کشور است که به حفظ جنگل‌ها، مراتع و حیات وحش بکر منطقه تالش در استان گیلان انجامیده است.

بهره‌گیری از ظرفیت بالقوه گردشگری طبیعی یا «اکوتوریسم» هم از دیگر اقدامات است. اکوتوریسم از سال‌ها قبل در مناطقی از قاره آفریقا در حال انجام و از این طریق درآمد ارزی قابل توجهی را به جوامع محلی وارد کرده است. به باور کارشناسان، «اکوتوریسم» پاسخی برای سفر به مناطق طبیعی است که محیط زیست را حفاظت کرده و رفاه مردم محلی را بهبود می‌بخشد. این مفهوم جدیدی است که تمام صنعت سفر را نسبت به محیط‌زیست حساس‌تر کرده و مردم محلی در چنین مقاصدی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. حتی گردشگرانی که به محیط‌زیست آسیب می‌رسانند، نیز به طور بالقوه می‌توانند فعالیت‌های «بومگردی» را نیز انجام دهند تا در نتیجه اعمالی برای حفاظت حیات وحش و دغدغه‌های مردم بومی صورت دهند. این موارد راه را برای اکوتوریسم به عنوان یک راه‌حل مناسب برای گردشگری باز کرده است. هدف و تمرکز تلاش‌های اکوتوریسم، هم درگیر کردن مستقیم جوامع محلی در سود و منفعت اقتصادی گردشگری با استفاده از جست‌وجوی فعالانه راه‌هایی برای آن‌ها است تا در چرخه سود و گردشگری مبتنی بر طبیعت، همکاری کنند.

توجه به این اقدامات از جمله مواردی است که می‌تواند نه تنها شهرستان نطنز، بلکه بسیاری از شهرهای ایران را از مضرات تخریب محیط زیست دور بدارد.