قنات یا کاریز، راه‌آب یا کانالی است که در زیر زمین حفر شده، تا آب را از مناطق پر آب برای رسیدن به سطح زمین به جریان اندازد، این جوی یا کانال در عمق زمین با ارتباط رشته‌چاه‌هایی است که از مادر چاه سرچشمه می‌گیرد به سمت مظهر قنات جایی که آب از زیرزمین به سطح هدایت می‌شود، کشیده شده است .
فناوری حفر و مهندسی قنات در استان یزد تاریخی چند هزار ساله دارد، وجود برخی قنات‌های تاریخی مانند قنات زارچ یزد و حسن آباد مهریز که به ثبت جهانی نیز رسیده، تاریخی از مهندسی آب در میان ایرانیان را در مقابل روی جهان قرارداده، سازه‌هایی که در گرم و خشک‌ترین شرایط اقلیمی در کویر مرکزی ایران، حیات را به جریان انداخته و آب را از سرچشمه‌هایی که بعضا کیلومترها با مظهر قنات فاصله دارد، با شیب بندی مناسب و طراحی دقیق از دل کوه‌ها به سطح زمین جاری می‌سازد.
قنات یکی از عمده‌ترین منابع تأمین آب در اقلیم خشک ایران در طول تاریخ بوده و دیرزمانی از آن نمی گذرد که این کاریزها آب مزارع بیش از ۶۰ هزار روستای کشور را تامین می کردند.
با ورود فناوری جدید، حفر چاه‌های عمیق جایگزین قنات شد و استفاده از موتور پمپ برای هدایت آب از عمق چاه به سطح زمین به تدریج رایج شد، حفر چاه‌های عمیق در سال های گذشته بصورت غیرمجاز و بدون برنامه‌ریزی باعث پایین رفتن سطح آب سفره های زیرزمین شده که این مسئله خشک شدن ۹۰ درصد از قناتها را به دنبال داشته .
بر اساس آمار وزارت نیرو حدود ۳۶ هزار و ۳۰۰ قنات در ایران شناسایی شده است، قنات هایی در ایران وجود دارد که بیش از ۲ هزار سال آبدهی دارند،اکنون که کشور در دوره خشکسالی و کم آبی قرار گرفته به اعتقاد کارشناسان، قنات، الگوی حکمرانی و مدیریت صحیح آب است و می‌تواند کشور را از کمند کم آبی نجات دهد، اگر قنات ها احیا شود، توان این را دارند تا بخشی از مشکلات آبی کنونی کشور را متناسب با الزامات زیست محیطی حل کنند.
استان یزد با اقلیمی کم آب و خشک است حدود ۴.۳ درصد وسعت کشور را دارد و این در حالی است که بیش از هشت درصد قنوات کشور در این استان قرار دارد، بالا بودن تعداد قناتها در این استان از دلایلی مهمی است که احیاء، مرمت و بازسازی قنات ها را در این بخش از کشور ضرورتی مضاعف می بخشد.
آب در ۲ هزار و ۶۳۰ رشته قنات استان یزد جاری است
مسوول آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی یزد با بیان اینکه هشت درصد قنات‌های ایران در این استان قرار دارد، گفت: هم‌اکنون آب در ۲ هزار و ۶۳۰ رشته قنات استان جاری است که در مجموع ۲۰ درصد نیاز آبی ۳۰ هزار هکتار مزارع و باغ ها از این سازه کهن آبی تامین می‌شود و کمترین تعداد قنات‌های استان با ۱۳ رشته مربوط به شهرستان ابرکوه است.
عباس بشارتی در گفت و گو با گزارشگر ایرنا افزود : یزد به عنوان مهد این سازه آبی معروف است و از این استان همواره با عنوان سرزمین قنات، قنوت و قناعت یاد می شود که شمار قابل توجهی از مقنیان با تجربه و استادکاران خبره در ایجاد، احیا و بازسازی قنات (کاریز) کشور را در خود جای داده است.
وی با بیان اینکه در سال زراعی ۹۹-۹۸ متوسط آبدهی هر رشته قنات در استان ۲ لیتر در ثانیه برآورد شده است، اضافه کرد: این در حالی است که متوسط آبدهی این سازه آبی در سال ۱۳۷۷ یعنی حدود ۲۰ سال قبل چهار لیتر در ثانیه بوده است.
برداشت سالانه ۱۶۶ میلیون مترمکعب آب از قنات‌های یزد
این مسوول با بیان اینکه بیشترین آبدهی قنات‌های استان مربوط به حسن آباد یزد و تاج آباد هرات با آبدهی هر کدام ۱۲۰ لیتر در ثانیه است، خاطرنشان کرد: سالانه حدود ۱۶۶ میلیون متر مکعب آب از قنات‌های استان استحصال می شود.
بشارتی تصریح کرد: ۲۵ سال خشکسالی، کمبود بارش، لایروبی و مرمت نشدن به موقع قناتها از طریق بهره‌برداران و حفر چاه‌های غیرمجاز در حریم قناتها، از دلایل اصلی کاهش آبدهی و خشک شدن این سازه‌های آبی است.
حیات مهریز و تفت به قنات‌های وابسته است
مسوول آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی یزد یادآور شد : ۷۲ درصد آب کشاورزی روستاهای شهرستان‌های تفت و مهریز از چشمه‌ها و قنات‌های منطقه تأمین می‌شود که آبدهی این منابع در گرو بارش و مرمت و حفظ قنات‌هاست که این مهم در اولویت کار جهادکشاورزی استان قرار دارد.
بشارتی ادامه داد: قنات به لحاظ موقعیت به سه دسته کوهستانی، کوهپایه‌ای(دامنه ای) و دشتی تقسیم می‌شود، که ۸۵ درصد قنات‌های استان یزد در مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ای قرار دارد و بقیه در دشت واقع است.
وی ادامه داد: با توجه به محدودیت منابع آبی در استان بهینه‌سازی مصرف آب و افزایش بهره‌وری از طریق ارتقای راندمان آبیاری، کاهش هدر رفت آب، اصلاح روشهای آبیاری و استفاده از گیاهان کم آبخواه در الگو و ترکیب کشت دارای اهمیت ویژهای است.
آب کشاورزی ۳۰ هزار و ۶۶۲ بهره بردار استان یزد از قنات تامین می‌شود
بشارتی تعداد بهره‌برداران مستقیم قنات های استان را ۳۰ هزار و ۶۶۲ نفر ذکر کرد و یادآور شد: قنات زارچ و حسن آباد مشیر از طولانی‌ترین قنات‌های دنیاست که ثبت جهانی نیز شده است.
وی اضافه داد: سال گذشته مجموعاً ۳۰۴ میلیارد ریال از محل کمک‌های بلاعوض دولت صرف مرمت و بازسازی قنات‌های استان شد و از سال ۱۳۷۰ تاکنون برای بهره وری بهتر از منابع آبی ۳۰ هزار و ۶۰۰ هکتار اراضی زراعی و باغی استان یزد به آبیاری نوین تجهیز شد.
چالش های آبی کشاورزی در ابرکوه
شهرستان ابرکوه به عنوان یکی از قطب‌های مهم کشاورزی استان یزد مانند دیگر مناطق استان و کشور چند سالی است که با خشکسالی شدید و کمبود منابع آبی مواجه شده و افت سطح ایستابی سفره‌های زیرزمینی در این شهرستان باعث نشست زمین و ایجاد فروچاله‌های متعددی شده است .
کاهش نزولات جوی و پایین رفتن سطح سفره‌های آب زیرزمینی مهمترین عامل به هم خوردن بیلان آب در این شهرستان بوده که در کنار این عوامل، استفاده غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی در برخی مناطق شمال استان فارس که تامین کننده آب سفرهای ابرکوه است، در تشدید شرایط بحرانی آب این شهرستان تاثیر مستقیم داشته است.
سیر نزولی میزان بارش‌های استان یزد در سال‌های اخیر باعث کاهش تغذیه آبخوان‌ها شده و در نتیجه عمق دسترسی به منابع آب زیرزمینی را افزایش داده که کاهش هرچه بیشتر آبدهی قنات‌های منطقه را در پی داشته‌است.
جریان آب ۱۳ رشته قنات از یکصد قنات ابرکوه
برخی از کشاورزان و فعالان حوزه آب شهرستان ابرکوه می‌گویند در یک قرن اخیر یکصد رشته قنات در این شهرستان جریان داشته که بر اثر پدیده خشکسالی هم اکنون فقط ۱۳ رشته آن آبدهی دارد و برخی از این قناتها به شدت نیازمند احیاء و مرمت هستند.
مهدی غیب‌الهی رییس جهاد کشاورزی شهرستان ابرکوه در گفت و گو با گزارشگر ایرنا با بیان اینکه طول قنات‌های این شهرستان ۱۲۶ کیلومتر و دبی آب استحصالی از ۱۳ رشته قنات موجود حدود ۲۰۰ لیتر بر ثانیه است، افزود: آب یک هزار هکتار از اراضی زراعی و باغی ابرکوه را قناتها تامین می‌کنند.
وی بیان کرد: در سال ۱۳۶۱ این شهرستان ۸۷ رشته قنات داشت که براثر تبعات ناشی از خشکسالی و افت سطح آب‌های زیرزمینی این تعداد در اواخر سال ۱۳۷۸ به ۴۲ رشته کاهش یافت و تداوم ۲ دهه خشکسالی قنات‌های دارای آب را به ۱۳ رشته کاهش داده است.
اجرای پنج هزار هکتار طرح آبیاری نوین درابرکوه
مسوول امور آب و خاک جهاد کشاورزی ابرکوه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: برای استفاده بهینه از منابع آب در بخش کشاورزی تاکنون در پنج هزار هکتار از اراضی کشاورزی و باغ‌های این شهرستان تجهیزات آبیاری نوین (قطره‌ای ، زیرسطحی و تیپ) اجرا شده‌است.
احمدرضا زرنگار بابیان اینکه ابرکوه دراجرای طرح آبیاری نوین در رده نخست استان قرار دارد ، افزود: کشاورزان این شهرستان در ۲ دهه گذشته با تبعات ناشی از خشکسالی دست به گریبان بوده اند و تلاش دارند با حفظ آب‌های موجود، بیشترین بهره‌وری را از منابع داشته باشند.
وی افزود: در ۲ دهه گذشته جهاد کشاورزی با کمک‌های بلاعوض برای استفاده بهینه و بهره‌وری از آب، علاوه بر اجرای طرح‌های آبیاری نوین، طرح‌های توسعه کشت محصولات کم آبخواه را در دستور کار قرار داده است.
زرنگار اظهار داشت: کشاورزان ابرکوهی با تغییر الگوی کشت به محصولات کم آبخواه مانند توسعه کشت زعفران، پسته ومحصول گلخانه‌ای در زمینه مدیریت مصرف آب گام‌های موثری برداشته‌اند.
کشاورزان ابرکوه برای آبیاری نوین از کمک‌های دولت استفاده کنند
فرماندار و رییس شورای حفاظت منابع آب ابرکوه نیز گفت: کشاورزان شهرستان از ظرفیت هایی که با کمک‌های بلاعوض دولت فراهم کرده و با اجرای طرح های آبیاری نوین و تغییر شیوه کشت سنتی محصول زراعی و باغی در مدیریت برداشت این ماده حیاتی تلاش کنند.
محمدکاظمی‌نسب در گفت و گو با گزارشگر ایرنا افزود: با توجه به افزایش بارندگی ها در سال آبی ۹۹ - ۹۸ باید به این نکته توجه کرد که زیان انباشته شده ناشی از تداوم پدیده خشکسالی در ۲ دهه گذشته، ذخایر آبی منطقه را با میزانی از تراز منفی روبرو کرده که به آسانی قابل جبران نیست.
وی ادامه داد: برای مدیریت در برداشت آب از ۶۶۲ حلقه چاه کشاورزی شهرستان تاکنون ۹۷ درصد چاه‌ها به سامانه هوشمند تجهیز شده است.
در استان یزد کشاورزان و دامداران با رعایت الگوی کشت نوین و بهره وری از آب مجازی در بخش کشاورزی و دامداری سالانه افزون بر یک میلیون و ۶۳۰ هزار تن انواع محصول کشاورزی و دامی تولید می کنند.
این میزان تولید به همت۷۰ هزار خانوار روستایی، کشاورز و دامدار تولید می‌شود که شامل ۷۹۰ هزارتن محصول زراعی و باغی، ۵۱۰ هزار تن محصول گلخانه‌ای و ۳۸۰ هزارتن محصول دامی است.
یزد با ۷۳ هزار هکتار وسعت و یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر جمعیت در منطقه گرم و خشک ناحیه مرکزی ایران قرار دارد و از مناطق کم باران کشور است، ۸۷ درصد جمعیت آن در ۲۱ شهر و بقیه در روستاها و آبادی ها زندگی می کنند.
از ۱۷۵ هزار هکتار اراضی قابل کشاورزی استان یزد هم اکنون به دلیل کم آبی، خشکسالی، تغییر الگوی کشت، توسعه کشت گیاهان کم آبخواه و مهاجرت از روستاها به شهرها در ۱۱۴ هزار هکتار آن کشت و زرع می شود.
مجموع قنات های یزد حدود ۶ هزار و ۵۰۰ رشته تخمین زده می شود که تعدادی از آنها در گذر زمان به دلیل خشکسالی ، حفر چاه های عمیق، بی توجهی به مرمت و بازسازی و وقوع سیلاب تخریب و خشک شده و دیگر قابل استفاده نیست.
گزارشگر: کارگر ابرقویی
نظر شما