عمارت مفخم بجنورد؛ یک پلان با دو برداشت

این روزها با طرح مجدد مقوله ساماندهی مجموعه فرهنگی و تاریخی مفخم بجنورد برای دادن نقشی تازه به آن در عرصه گردشگری استان خراسان شمالی، برخی از سایت ها و افراد دوباره مساله تخریب و برچیدن احتمالی بنای بیمارستان امام رضا (ع) از این مجموعه را مطرح کرده اند که این ماجرا بعضا نگرانی هایی را در میان مردم ایجاد کرده است.

مجموعه فرهنگی و تاریخی مفخم که شامل عمارت و  آیینه خانه مفخم است با ۱۴۱ سال قدمت، نگین انگشتری میراث فرهنگی مرکز استان خراسان شمالی است که قرار است نقشی نو بر طرح های گردشگری این خطه افکنده و به تعبیری بدل میدان «نقش جهان اصفهان» برای بجنورد باشد، هر چند که در کنار آن بنای بیمارستان مفخم که اکنون به عنوان امام رضا(ع) شناخته می شود نیز همچنان نقش درمانی خود را بازی خواهد کرد.

بیمارستان امام رضا (مفخم)

زمین این بیمارستان از سال ۱۳۲۸ وقف درمان و امور درمانی شد که این وقفنامه در سال ۸۴ تجدید شد و به این ترتیب تنها بیمارستان خطه شمال خراسان شکل گرفت که پس از مدتی مملو از بیمارانی شد که از اطراف و اکناف روستاهای دورافتاده و بدون مرکز بهداشتی و درمانی به این بیمارستان روی می آوردند.

آن روزها این مجموعه درمانی تقریبا در شمالی ترین نقطه بجنورد ساخته شد تا رفت و آمد به آن برای دیگر ساکنان این شهر مشکل ساز نشود و سپس در اطراف آن واحدهای مسکونی و تجاری ایجاد شد و به تدریج با رشد بافت مسکونی پیرامونی، نوعی مرکزیت یافت.

خیابان پرهیاهو

مدت ها از عمر بیمارستان امام رضا (ع) بجنورد می گذرد، مرکزی که برای همان روزهای شهر بجنورد طراحی و اجرا شده بود و با رشد جمعیتی شهر، یقینا توانی برای پاسخگویی به حجم بالای مراجعان سالیان بعد را نمی توانست داشته باشد.

مرکزی که توقفگاه و مسیر رفت و آمد مناسبی نیز برای آن پیش بینی نشده بود و حالا اهالی محل که از نداشته های بیمارستان به تنگ آمده بودند، انتظار داشتند تمهیداتی برای حل رفت و آمد بالا و مشکلات دیگر آن اندیشیده شود و خیابان پرهیاهو، رنگ آرامش به خود بگیرد تا این که قرار شد بیمارستان امام حسن (ع) در حاشیه جنوبی مرکز استان خراسان شمالی ساخته شده و بخش هایی از بیمارستان امام رضا (ع) به آن منتقل شود.

مدت ها از عمر بیمارستان امام رضا می گذرد بیمارستانی که برای همان روزها طراحی و اجرا شده بود و ظرفیت پاسخگویی به حجم بالای مراجعان را نداشتمجموعه مفخم

طرح تبدیل عمارت مفخم به مجموعه ای گردشگری که همه ویژگی های خاص برای پذیرش گردشگر را دارا باشد در سال ۹۲ کلید خورد.

مدیرکل وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی در تشریح این طرح گفته بود که پس از ۲ سال کار کارشناسی، باغ ۷ هکتاری که در هنگام رونق عمارت مفخم وجود داشت را مطالعه و المان های مختلف آن را در قالب ماکت، بازسازی کردیم که این المان ها شامل حوضخانه، سردر ورودی عمارت، عمارت آیینه خانه، نارنجستان و فواره های آب بود.

علی کاظمی گفته بود که مطالعه جامع و دقیق طرح انجام شده است و طرح آن در کارگروه گردشگری تایید و مصوب نیز شده است و هم اکنون این طرح برای اظهارنظرهای کارشناسانه به تهران ارسال شده که پس از تائید برای رسیدن به هدف برنامه ریزی می‌شود.

این مدیر سابق به این نکته نیز اشاره کرده بود که در صورت احیای مجموعه مفخم، این باغ به بزرگترین مجموعه فرهنگی و در واقع شناسنامه استان تبدیل خواهد شد و در برنامه ریزی پنج ساله می توان بزرگترین مجموعه فرهنگی استان را در قالب آن احیا کرد.

دارالحکومه مفخم

عمارت مفخم در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به فرمان یارمحمدخان شادلو، معروف به سردار مفخم، ایلخان طایفه کرد شادلو و حاکم آن روزگار منطقه شمال خراسان و استرآباد (گرگان کنونی) ساخته شد.

این مکان محل سکونت سردار مفخم و خانواده اش و نیز پذیرایی از مهمانان دولتی و رجال سیاسی آن روزگار بود و البته در همان دوران مراسم و تشریفات نظامی نیز در آن برگزار می شد و مشکلات و مسائل سیاسی ایل هایی که زیر لوای حکمرانی او بودند، در آن بررسی می شد.

گفته می شود که نقشه عمارت مفخم توسط میرزامهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) کشیده شده است و او از نخستین معماران ایرانی بود که پس از تحصیل در دارالفنون، تحصیلات خود را در پاریس گذرانده بود.

از جمله آثار معماری مشهور وی می ‌توان به ساختمان‌ های مسجد سپهسالار (شهید مطهری تهران)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه ‌کشی آنها را شخصا انجام داده و بر اجرای تمام آنها نظارت کرده بود.

عمارت مفخم در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به فرمان یارمحمدخان شادلو، معروف به سردار مفخم، ایلخان طایفه کرد شادلو و حاکم آن روزگار منطقه شمال خراسان و استرآباد (گرگان کنونی) ساخته شدزیبایی های عمارت

وسعت عمارت مفخم که دو طبقه دارد، ۵۰ در ۲۳ متر است و همچنین ارتفاع آن به ۹ متر می رسد.

در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آیینه ‌خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر آن در باغی بزرگ واقع بوده که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌ داده است.

عمارت مفخم دارای ۳۲ اتاق و ۲ تالار با آینه ‌کاری‌ ها، کاشی ‌کاری‌ ها و گچبری ‌های بسیار زیبا و تماشایی است و یکی از آثار بی ‌نظیر عصر ناصرالدین شاه محسوب می ‌شود.

کلنل ادوارد ییت انگلیسی، که یک قرن پیش به بازدید این عمارت آمده، تحت تاثیر شکوه و عظمت آن قرار گرفته و در توصیف آن نوشته است: «دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان ها و آیینه‌ های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی های قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود.

در پشت این اتاق نارنجستانی بود که سقف آن با ورق آهنی پوشیده شده بود و بر روی دیوارها نیز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشی و چند حیوان دیگر که در جنگل های شمال این ناحیه یافت می ‌شود، آویزان کرده بودند. این بنا اتاق های متعددی دارد که با ۲۱ در چوبی به ایوان ها گشوده می ‌شود و در طبقات آن گچبری های زیبایی به چشم می‌ خورد.

این عمارت در گذشته داخل باغی بزرگ و با صفا قرار داشت و از بخش های مختلف از جمله آینه‌ خانه، دروازه ورودی، حوضخانه، باغ فواره و عمارت کلاه فرنگی تشکیل شده بود تا این که زلزله بزرگی در بجنورد روی داد و بسیاری از بناهای آنرا ویران ساخت و امروز تنها آیینه خانه و عمارت مفخم سالم باقی مانده است».

اکنون مجموعه فرهنگی تاریخی مفخم، این میراث ماندگار و تاریخی قرار است به نوعی نقش پیشین خود در تاریخ بجنورد را بازیافته و به نگین گردشگری خراسان شمالی تبدیل شود و بر همین اساس طرح گردشگری مجموعه فرهنگی‌تاریخی مفخم بجنورد با هدف توسعه صنعت گردشگری و ایجاد فرصت‌های اقتصادی، با توافق استاندار خراسان شمالی با مدیرعامل موسسه مالی و اعتباری ملل نهایی شده است.

شبیه‌سازی نقش جهان

یک کارشناس گردشگری خراسان شمالی با اشاره به تاریخ دارالحکومه مفخم بجنورد می گوید: گفته می شود این مجموعه در گستره ای به مساحت بیش از ۱۰ هکتار ایجاد شده بود که اکنون بسیاری از بناهای آن مانند باغ فواره و کوشک حکومتی تخریب و فقط آیینه خانه و عمارت مفخم باقی مانده است.

رحیم کیوانپور می افزاید: اگر نگاهی به میدان نقش جهان و کاربردهای گردشگری و اقتصادی آن داشته باشیم، تاثیر این محل را بر اقتصاد اصفهان و گردشگری آن می بینیم.

وی اظهار می کند: اگر طرحی با توجه به ویژگی های بومی و محلی خراسان شمالی و با هماهنگی شهرداری، مدیران شهری و مسوولان در زمان اندکی اجرا شود می تواند به ایجاد تحول در اقتصاد استان بینجامد.

وی خاطرنشان می کند: راه اندازی خیابان غذا در این محدوده در نوروز ۹۸ جذابیت فراوانی برای گردشگران ایجاد کرد و نشان داد که هرگونه اقدامی برای بازآفرینی این مجموعه توجیه بالایی دارد.

این کارشناس گردشگری معتقد است شرایط بصری بیمارستان امام رضا در بجنورد،  آشفته است و برای این موضوع برای اصلاح این وضعیت باید اقدامی صورت بگیرد.

کیوانپور اظهار می دارد: با توجه به ممنوعیت ساخت‌وساز در حریم فضاهای میراث فرهنگی،  ۴ سال قبل موضوع بیمارستان امام رضا(ع) به کارگروهی متشکل از استانداری و سایر دستگاه ها ارسال و در آن کارگروه مصوب شد که در وضع فعلی این آشفتگی ساخت و سازها در محوطه بیمارستان،  اصلاح و ساماندهی شود.

وی علت جلوگیری از ساخت‌وساز در حریم محوطه‌های فرهنگی و میراث را،  جلوگیری از آسیب های ناشی از ساخت و سازها دانسته و می گوید: هم‌اکنون در محوطه تاریخ آینه خانه و عمارت با توجه به تاریخی بودن فضا،  بناهایی وجود دارد که از نظر تاریخی ارزشمند هستند و نیاز به مرمت و نگهداری دارند اما ساخت و سازها می تواند به این بناها آسیب جدی وارد سازد.

علاوه بر این که قانون اجاره تخریب این بیمارستان را نمی دهد از ابتدا نیز قرار بر تخریب نبود و این همه هیاهو برای کاری است که از ابتدا قرار بر انجام آن نبوده است

بازآفرینی مجموعه فرهنگی تاریخی مفخم

مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی نیز در این مورد می گوید: به منظور حفظ میراث تاریخی مجموعه مفخم، طرح ساماندهی و احیای مجموعه به زودی نهایی می شود.
حبیب یزدان‌پناه می افزاید: عمارت مفخم زیبایی کم نظیری دارد و  شاید بتوان گفت نخستین عمارت مهندسی ساز دوره قاجار است و البته محلی که در آن طرح گردشگری این مجموعه ایجاد می شود نزدیک به ۷ هکتار زمین متعلق به میراث فرهنگی و شهرداری است.

وی با بیان این که طرح بازآفرینی این مجموعه به مرحله عقد قرارداد رسیده است اظهار می دارد: اگر این طرح، که پنج هزار میلیارد ریال اعتبار برای آن منظور شده، اجرایی شود، این محدوده ۷ هکتاری تبدیل به مرکز تاریخی، گردشگری؛ اقتصادی و فرهنگی می شود.

تخریب بیمارستان امام رضا (ع) مطرح نیست

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی با اشاره به برخی ابراز نگرانی ها از حذف بیمارستان امام رضا (ع) از این مجموعه،  می افزاید: هیچ وقت تصمیمی بر تخریب بیمارستان امام رضا(ع) گرفته نشده است و از ابتدا نیز قرار نبود این بیمارستان تخریب شود بلکه این سرمایه گذاری ها در اراضی شهرداری انجام می شود.

مدیرکل دفتر دفتر جذب و حمایت از سرمایه گذاری خراسان شمالی در این مورد می گوید: همه اقداماتی که قرار است در محدوده عمارت مفخم انجام شود،  حساب شده است و هم چنین ساخت در حریم عمارت مفخم نیز ممنوع است.

سیدعلی میرکریمی با بیان اینکه مساحت کل محوطه بیمارستان نسبت به گستره پروژه عدد بزرگی نیست، می گوید: اراضی که طرح گردشگری مجموعه مفخم در آن اجرا می شود به مسکن و شهرسازی تعلق دارد و فقط ۲ ملک در این اراضی به بخش خصوصی تعلق دارد که آنها نیز توسط دولت آزاد می شود تا این المان قابل توجه و بزرگ گردشگری ساخته شود.

میرکریمی با بیان اینکه قرار نیست کاری به زور انجام شود و همه مراحل این پروژه بزرگ قانونی و در مسیر درست اجرا قرار دارد، اظهار می کند: قرار است المانی ساخته شود که بجنوردی ها به آن افتخار کنند و چهره گردشگری منطقه و به تبع مشاغل وابسته به آن تغییر کند.

وی می افزاید: علاوه بر اینکه قانون اجازه تخریب این بیمارستان را نمی دهد از ابتدا نیز قرار بر تخریب نبوده است و این همه هیاهو برای کاری است که از ابتدا قرار بر انجام آن نبوده است.

چه کسی گفته بیمارستان امام رضا تخریب می شود؟

استاندار خراسان شمالی نیز در گفت و گو با رسانه ها با تاکید بر ضرورت اجرای طرح ساماندهی مجموعه تاریخی، فرهنگی مفخم در مرکز شهر بجنورد، نسبت به برخی شایعات در خصوص تخریب بنای بیمارستان امام رضا (ع) واکنش نشان داده و گفته بود: چه کسی گفته که قرار است بیمارستان تخریب شود؟ برخی منتقدان نه از شرع چیزی می دانند و نه از مدیریت استان دلسوزتر هستند.

محمدعلی شجاعی افزوده بود: اصلا قرار نبوده و نیست که با اجرای طرح جدید مجموعه تاریخی مفخم، بیمارستان امام رضا(ع) تخریب و یا برچیده شود و اصولا بنده به عنوان نماینده دولت در استان، بیشتر از دیگران به فکر تخت های بیمارستانی هستم.

نماینده عالی دولت در خراسان شمالی با اشاره به دیدارهای خود با وزیر بهداشت و رییس سازمان اوقاف در این خصوص، یادآور شده است: در طرح جدید، آخرین فصل بحث جایگزینی و تغییر مکان بیمارستان است.

شجاعی تاکید کرده بود که البته ما کار خودمان را می کنیم و اعتنایی هم به آنانی که دوست دارند استان را به همین شکل نگه دارند نخواهیم کرد.

از دیگر سو نمی توان کتمان کرد که استان خراسان شمالی، علیرغم تحولات مطلوبی که در سالیان اخیر در حوزه بهداشت و درمان داشته، همچنان نیازمند توجه بیشتر برای ارتقای سرانه فضای فیزیکی درمانی، افزایش تعداد تخت های روانپزشکی در بیمارستان ها و احداث مراکز اورژانس شهری و سوله مدیریت بحران است.

خراسان شمالی با دارا بودن هشت شهرستان و قریب به ۸۶۳ هزار نفر جمعیت، در حال حاضر دارای ۹ بیمارستان، هزار و ۱۲۷ تخت بیمارستانی، ۸۴۰ پرستار و ۲۱۶ پزشک متخصص است که به بیماران خدمات درمانی ارائه می‌دهند.

ساخت چندین بیمارستان در سال‌های اخیر از قبیل بیمارستان امام حسن (ع) بجنورد، آیت الله هاشمی رفسنجانی شیروان و بیمارستان پورسینای مانه و سملقان باعث ارتقای شاخص‌های بهداشت و درمان و نزدیکی آن به شاخص‌های کشوری شد ولی این شاخص هنوز هم تا رسیدن به جایگاه مطلوب فاصله‌هایی دارد.