ایران تشنه آب است

در این کتاب، مؤلف، طی مدت بیش از ۳۲ سال سابقه آموزشی، پژوهشی و ترویجی در عرصه آب ‌و خاک درصدد توسعه بهینه‌سازی مصرف آب در گستره کشور برای حفظ منابع پایه تولید یعنی آب‌وخاک برآمده است.

آب کالایی اقتصادی نیست

کتاب در سه فصل تدوین شده که فصل اول آن به اهمیت آب، منابع آب جهان و وضعیت منابع آب ایران اختصاص دارد.

نگارنده در این فصل ضمن بیان اهمیت آب، آن را کالایی اقتصادی نمی‌داند. آب، موهبتی فرهنگی، دینی، سیاسی، اقتصادی، سیاسی و اقلیمی است. آب از دیرباز و از بدو پیدایش حیات، نقش اساسی در ادامه زندگی و طبیعتاً در موجودیت انسان ایفا کرده است. نقش آب در پیدایش و رشد حیات در نظریه‌های علمی نیز مدت‌ها مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و امروزه همه در آن اتفاق‌نظر دارند.

آب همچنین بشر را به ایجاد شاهکارهای فوق‌العاده مهندسی سوق داده است و ساخت آبراهه‌های سنـتی در دوران اوج قدرت امپراتوری روم و ایران، ساخت سدهای کوچک، حمام‌های عمومی، چاه‌ها و قنوات باقی‌مانده و لوله‌کشی‌های سفالین مصداقی از شاهکارهای فوق می‌باشند. مع‌الوصف هزاران سال است که انسان به طرق مختلف با انجام فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی و… به‌راحتی آب این نعمت را هدر داده و آلوده می‌کند. آب به‌عنوان منشاء حیات و زیربنای رشد توسعه به‌رغم ارزش و اهمیتش در بسیار موارد به‌طور بیهوده و ندانسته تلف می‌شود و این درحالی است که رشد روزافزون جمعیت، استفاده‌ی صحیح از منابع آب موجود را طلب می‌کند، چرا که کمبود آب بزرگترین مانع توسعه است.

با وجود همه این دغدغه‌ها برای رفع بحران آب کشور باید به جای تکیه بر مدیریت عرضه و تأمین آب شیرین بیشتر، به مدیریت مصرف بخش خانگی و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی و یافتن راهکارهایی در خصوص تغییر شیوه‌های کم بازده آبیاری به شیوه‌هایی با اثربخشی بیشتر توجه کرد تا بتوانیم اندکی تشنگی کشور را کاهش دهیم. کمبود آب در کشور با عدم مدیریت مصرف در این دو بخش همراه شده است. برنامه‌ریزی در جهت کاهش و وابستگی کشور به آب و بهینه کردن مصرف آب امکان‌پذیر خواهد بود. در بخش شهری با رعایت الگوی مصرف و استفاده از تجهیزات مناسب، در بخش صنعت با بازیافت و استفاده مجدد از آب و در بخش کشاورزی با بالا بردن شاخص بهره‌وری مصرف آب (مقدار درآمدی که از هر واحد آب مصرفی در کشاورزی عاید می‌شود) و استفاده از سامانه‌های نوین کشت مثل کشاورزی حفاظتی و کشت روی بسترهای بلند می­توان میزان مصرف آب را کاهش داد.    
طبیعت ایران تشنه‌ و شکننده است

در فصل دوم، راهکارهای صرفه جویی در مصرف آب شهری مورد توجه قرار گرفته است. مولف در این فصل آورده است هر ایرانی هرروز به‌طور متوسط ۲۵۰ لیتر آب مصرف می‌کند و مصرف آب در بعضی مناطق شهری مثل تهران تا ۴۰۰ لیتر در روز برای هر نفر هم می‌رسد. این میزان مصرف آب دو برابر متوسط جهانی آن است که با توجه به محدودیت آب در ایران، قابل‌توجه است. شبکه توزیع آب در ایران فرسوده شده و تخمین زده می‌شود که ۳۰ درصد آب شبکه در اثر نشت، به هدر می‌رود. اما توجه اصلی مسئولان بیشتر بر عرضه یعنی یافتن منابع جدید آب است تا مدیریت مصرف یعنی بازسازی و بهینه‌سازی شبکه توزیع که منجر به حفظ آبی ‌شود که امروزه در شبکه‌های فرسوده هدر می‌رود. مصرف بالای آب در ایران منجر به برداشت ۷۰ درصدی از منابع تجدیدپذیر آب‌ شده است.

این درحالی است که برداشت بالای ۴۰ درصد از این منابع در استانداردهای جهانی بیانگر حالت اضطراری برای آب است. این که چرا بسیاری از مردم به صرفه‌جویی در مصرف آب پایبند نیستند و بدون دلهره از آسیب‌های ناشی از کم‌آبی از آب تصفیه شده فاضلاب می‌سازند ریشه در چند مسئله دارد. اول نگاه ما به آب است. اغلب مردم برای آب ارزش شرب یا شست‌وشو قائل‌اند و به ارزش زیستی آب و منزلت آن در طبیعت توجه نمی‌کنند. تا زمانی که دولت درصدد تأمین آب از تاجیکستان و انتقال آب از دریای خزر و عمان است و مردم این تقلاها را می‌بینند، کم‌آبی را مشکل دولت تلقی می‌کنند که خودش نیز بالاخره برای حلش راهی پیدا خواهد کرد.

باید مردم را در مدیریت آب دخیل کرد و با بالابردن سطح آگاهی آنها نسبت به آب، احساس مسئولیت در مردم ایجاد کرد. آیا دیده‌اید کسی با آب‌معدنی کوچه را بشوید یا بطری بطری بر سر ماشین اش بریزد؟ علتش همین گرانی آب بسته بندی شده است. طبیعی است این ارزانی و وفور که البته با نبود آگاهی و دانش نسبت به ارزش آب همراه است به اسراف ختم می‌شود، در حالی که طبیعت تشنه ایران شکننده‌تر از آنی است که حتی قطره‌ای آب در آن بی‌محابا مصرف شود. بنابراین کسی که بداند تنها ماده‌ای که نمی‌توان از خارج وارد کرد " آب" است می‌داند که باید آنرا درست مصرف کند. ایران همیشه با مسئله کمبود آب مواجه بوده، هست و خواهد بود ما باید خودمان را آماده کنیم که با شرایط سخت‌تر از این هم مدارا کنیم. جامعه‌ای که آب زیاد مصرف می‌کند آب بیشتری هم آلوده می‌کند. ما بهترین و گواراترین آب دنیا داریم و با ندانم‌کاری و عدم برنامه‌ریزی صحیح آن را به بدترین آب تبدیل می‌کنیم.

در فصل دوم یکی از راهکارهایی که مولف برای بهینه نگه داشتن میزان مصرف آب شهری ارایه داده است آموزش و تعلیم فرهنگ استفاده صحیح از آب است. یکی از اساسی‌ترین مشکلات وضعیت نامطلوبی که ما در آن هستیم و با توجه به کمبود، بحران و چالش‌های آب احتمالاً در آینده روبرو خواهد بود فقدان و کمبود آموزش در مورد اهمیت آب، در دسترس بودن آن و طرز استفاده مؤثر و کارآ از آن می‌باشد. از دیگر راهکارهای صرفه جویی در آب شهری و برنامه‌ریزی‌ها آب شرب شهرها و روستاها، طراحی برای سرانه مصرف ۱۵۰ لیتر به ازای هر نفر باشد و نه ۲۵۰ لیتر. در ادامه این فصل به ۲۵ راهکار ساده و کاربردی در این زمینه اشاره شده است.

توانمندسازی کشاورزان و سرمایه‌گذاری وسیع

همچنین نویسنده برای نهادینه کردن مصرف آب در بخش کشاورزی که بیشترین مصرف را در جهان و در کشور ما دارد در فصل سوم از توانمندسازی کشاورزان و جوامع روستایی و سرمایه‌گذاری‌های وسیع در بخش کشاورزی سخن رانده تا همراه با مدرن شدن، کارآیی و جذابیت اقتصادی آن افزایش یابد. هرچه کشاورزان از نظر مالی درآمد بیشتری کسب کنند، انگیزه برای افزایش بهره‌وری اقتصادی و استفاده بهینه از آب و انرژی در فعالیت‌های کشاورزی هم بیشتر خواهد شد. همچنین از دیگر راهکارهای صرفه جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی از استفاده از سامانه‌های کشاورزی حفاظتی (Conservation Agriculture)و کشت روی بسترهای بلند (Raised Bed) نام برده شده است.

مولف در این فصل کتاب با درج مثال های متعددی از طرح های کشاورزی حفاظتی و سامانه های کشت بر روی بستر بلند  که خود یکی از محققان و مروجان  بنام و فعال آن در سرتاسر کشور بوده است توانسته است به نوعی موفقیت برنامه های اجرا شده را در امر صرفه جویی در مصرف آب را  برای مخاطبان ملموس کند. استفاده از سامانه کشت روی بسترهای بلند برای نباتاتی از قبیل گندم و جو، کلزا، سویا، ذرت، پنبه، سیب‌زمینی  و گوجه‌فرنگی به خاطر مصرف کمتر آب توصیه شده است. در این روش با توجه به نوع نبات دو الی چهار ردیف بذر بر روی پشته‌های بلند و عریض کاشته می‌شود. در این روش هدایت آب در زمین از طریق «جویچه» ها انجام می‌شود، به‌طوری‌که رطوبت به‌صورت نشتی به محل استقرار بذرها نفوذ می‌کند و حالت غرقابی ایجاد نمی‌شود. در سامانه بسترهای بلند، بسترها همزمان با کشت ایجاد شده و به‌صورت دائمی نگهداری می‌شوند و فقط شیارها در صورت نیاز مجدداً بازسازی و فرم داده می‌شوند. زهکشی سریع آب آبیاری از شیارها و جلوگیری از اثرات منفی آب ماندگی و غرقابی شدن محیط رشد نبات مثل ورس و خوابیدگی، کاهش فرسایش در مناطق پرباران، کاهش سله‌بندی و خفگی بذر از مزایای استفاده از این روش می‌باشد.

این کتاب در ۹۹ صفحه با تصاویر رنگی به چاپ رسیده و دارای خلاصه ای به زبان انگلیسی در ۴ صفحه می‌باشد که «رجب رجب» استاد ارشد هیدرولوژی و مهندسی منابع آب مرکز هیدرولوژی و اکولوژی کشور انگلستان و نایب رییس کمیسیون بین المللی آبیاری و زهکشی (ICID) آن را ویرایش کرده است.