سینمای دفاع مقدس می تواند به سینمای پرسشگر و مطالبه گر تبدیل شود

در بخش نخست و دوم این میزگرد که با هدف آسیب شناسی سینمایی دفاع مقدس برگزار شده به تحلیل سیاست گذاری ها، جریان ها، رویکرد فیلمسازان و همچنین اقتصاد در سینمای دفاع مقدس پرداخته شد. در بخش پایانی این میزگرد به واکاوی ظرفیت های بالقوه و کارنشده این گونه سینمایی و همچنین بیان مصادیق بیشتر درباره فیلم های موفق در ژانر دفاع مقدس پرداخته شده است.

ایرنا: با توجه به مباحث گفته شده، ظرفیت های بالقوه زیادی در خصوص سوژه و محتوا در سینمای دفاع مقدس وجود دارد. برای نمونه ژانر کمدی از جمله گونه‌های کمتر کار شده در حوزه سینمای دفاع مقدس است که در سینمای بدنه و تجاری ما هم مقبولیت زیادی دارد و با استقبال مردم نیز مواجه است. ارزیابی شما از ظرفیت های کار نشده و پتانسیل بالقوه اینگونه آثار مهم سینمایی چیست؟

 گبرلو: یکی از اتفاقات مهم درحوزه سینمای دفاع مقدس در سال‌های اخیر حذف شخصیت های افسانه‌ای و جایگزین شدن کاراکترهای واقعی و قابل باور در فیلم ها بوده است. این اتفاق به خاطر تغییر فرم سینما در دهه جدید و گرایش به سینمای واقع گرایانه رخ داده و در دوربین، قاب و کادربندی فیلم ها نیز قابل رویت است و باعث ارتباط و حس بیشتر تماشاگر با این آثار می‌شود.

 گبرلو: یکی از اتفاقات مهم درحوزه سینمای دفاع مقدس در سال‌های اخیر حذف شخصیت های افسانه‌ای و جایگزین شدن کاراکترهای واقعی و قابل باور در فیلم ها بوده است. 

نمونه بارز الگوی واقع گرایی و سبک رئال، مستند فیلم های محمدحسین مهدویان است که با دوربین روی دست به نوعی واقع‌گرایی و مستند نمایی در این حوزه رسیده و حتی می‌توان از او به عنوان فیلمساز مولف و صاحب امضا نیز نام برد.

ما در طول ۸ سال جنگ تحمیلی که نزدیک به ۳ هزار روز به طول انجامید با انواع و اقسام اتفاقات و رویدادهای مختلف و مهیج روبرو بودیم که قابلیت تبدیل به داستان و فیلم سینمایی را دارند. اگر هر روز حداقل یک اتفاق هم افتاده باشد ما باید در حال حاضر نزدیک به ۳ هزارفیلم سینمایی در حوزه سینمای دفاع مقدس داشته باشیم، علاوه بر اینکه می توانیم این موارد را تا چند برابر به دلیل تنوع نگاه فیلمسازان به اتفاقات افزایش دهیم.

مشکل عدم مراجعه به منابع و ماخذ تاریخی که اشاره کردید، نیز مساله مهمی است که به دلیل روایت نادرست یا ناقص رویدادها به وسیله متولیان فرهنگی باعث شده گرایش به تاریخ و اتفاقات رخ داده در طول دوران دفاع مقدس خیلی چشمگیر نباشد. حقیقت این است که در دوران دفاع مقدس انواع و اقسام شخصیت ها با گرایش های مختلف از راننده و بقال تا دانشجو و کارگرساده به عنوان رزمنده عازم جبهه های حق علیه باطل بودند و این فرازمینی نشان دادن کاراکترها در فیلم ها نه تنها به باورپذیری تماشاگر صدمه زده بلکه ساختار رئال اینها را نیز تحت تاثیر قرار داد. در فیلم های محمد حسین مهدویان و منیر قیدی با شخصیت های باورپذیر و داستان های ناگفته‌ای روبرو هستیم که نشان از همین ظرفیت بالای سینمای دفاع مقدس و همچنین تغییر رویکرد فیلمسازان نوگرا در این حوزه دارد.

در خصوص آسیب شناسی آثار کمدی مربوط به دفاع مقدس نیز بیان چند نکته اهمیت است: یکی از اتفاقات مهم در این حوزه نسبت دادن برخی گفتارها و رفتارها به رزمندگان است که با واقعیت تطابق ندارد و فیلمسازان صرفاً به جهت سرگرمی یا موارد دیگر آن را در فیلمنامه خود طراحی کردند درحالی که در دوران دفاع مقدس ما شاهد شوخی و مزاح درمیان رزمندگان بودیم اما این شوخی ها نیز با ادب و احترام کامل صورت می‌گرفت و حرمت انسان ها حفظ می شد. 

گبرلو: در سال های اخیر با توجه به تسهیلاتی  که برای فیلمسازی به وسیله متولیان ارایه می‌شد سبب شد بسیاری از افراد که سابقه و مهارت چندانی در این حوزه ندارد به فیلمسازی روی آورند؛ حال آنکه نمی توان هر فردی را که فیلم می سازد، «فیلمساز» نامید.

نکته آخر اینکه ضعف عمده در این گونه فیلم ها ضعف ساختاری است. در سال های اخیر با توجه به تسهیلاتی که برای فیلمسازی به وسیله متولیان ارایه می‌شد، سبب شد تا بسیاری از افراد که سابقه و مهارت چندانی در این حوزه ندارد به فیلمسازی روی آورند، حال آنکه نمی توان هر فردی را که فیلم می سازد، «فیلمساز» نامید. اگرچه ممکن است، فیلم پرفروش و مخاطب پسند بسازد. از نظر بنده اظهارنظر کارشناسان و منتقدان سینمایی از مهمترین معیارهای تعیین فیلم با کیفیت و استاندارد است به طوری که در موارد متعدد شاهد آن بودیم که یک فیلم  مورد تایید منتقدان قرار گرفته و ۱۰ تا ۲۰ سال بعد مردم و رسانه ها به قابلیت های کیفی آن پی بردند. علاوه بر آن شرایط اجتماعی جامعه و طرح برخی مسایل کمتر کار شده ممکن است، برای مخاطب جالب و جذاب باشد اما ماندگاری یک اثر هنری از اهمیت بیشتری برخوردار است و نمی توان تنها با اتکا به فروش و مخاطب بالا به کیفیت و ماندگاری یک فیلم سینمایی مهر تایید زد.

صائمی: به طور کلی برای سینما ۲ کارکرد «آگاهی بخشی» و «سرگرمی» می توان درنظر گرفت. در حوزه سینما دفاع مقدس اما کارکرد سرگرمی صرف مطرح نیست و نباید و نمی توان به خاطر پولساز بودن و فروش بالا یک فیلم در این حوزه را مورد توجه قرار داد. به عبارت دیگر اگر می‌گوییم در همه حوزه های سینمای دفاع مقدس باید نقد و نظر وجود داشته باشد و هیچ گونه تقدیس گرایی صورت نگیرد اما در گونه کمدی اینگونه نیست و نباید نگاه های تجاری و سرگرمی سازی که در فیلم های کمدی دیگر شاهد آن هستیم در فیلم های کمدی حوزه سینمای دفاع مقدس طراحی و اجرا شود. چراکه رزمندگان و هویت دفاع و وطن، امری مقدس و قابل احترام است اگرچه شوخی کردن در این زمینه مجاز است اما به شوخی گرفتن برخی ارزش ها به هیچ وجه جایز نیست.

تفاوت سینمای دفاع مقدس ما و فیلم های جنگی دیگر کشورها نیز در همین است که این گونه سینما به نوعی میراث فرهنگی و هویتی ملت ما نیز محسوب می شود و نماینده ارزش‌های اخلاقی و انسانی مردم ایران است، چنانکه در کشور ما بنیادی به عنوان بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس طراحی شده که موید همین میراث فرهنگی بودن دوران دفاع مقدس است.

صائمی: تفاوت سینمای دفاع مقدس ما و فیلم های جنگی سایر کشورها نیز در همین است که این گونه سینمایی به نوعی میراث فرهنگی و هویتی ملت ما نیز محسوب می شود.

از نگاه دیگر سینما مکانی برای فراموش کردن مشکلات و جریان روزمره زندگی است و تماشاگران به سینما می روند و فیلم تماشا می کنند تا خیلی از درگیری های ذهنی خود را فراموش کنند و از نظر من سینما «کارخانه رویاسازی» است در حوزه سینمای دفاع مقدس با توجه به نقش میراث گونه آن ماجرا تا حدی متفاوت است و سینما به عنوان مامنی برای به یاد آوردن و تجدید خاطره با ارزش ها و آرمان های انسانی و اخلاقی جامعه ایران محسوب می شود. بنابراین در سینمای دفاع مقدس خنده باید به خردمندی بیانجامد.

ایرنا: به عنوان پرسش پایانی در خصوص قهرمان سازی در سینمای دفاع مقدس و همچنین حضور زنان در روایت های داستانی و همچنین در مقام فیلمساز در این دهه، چه ارزیابی دارید؟

صائمی:برای نمونه هادی حجازی فر در فیلم «ایستاده در غبار» در نقش حاج احمد متوسلیان یکی از الگوهای باورپذیر قهرمان در سینمای دفاع مقدس محسوب می‌شود که وجوه مختلف  انسانی و اخلاقی یک سردار جنگی و یک قهرمان سینمایی را بازنمایی می کند.

صائمی: یک باور نادرست وجود دارد که سینمای جنگ را تنها مربوط به جنگ و خونریزی و مرگ و شهادت در نظر می گیرند درحالی‌ که سینمای دفاع مقدس در زیر مجموعه خود تمام وجوه زندگی فردی و اجتماعی را در بردارد و با وجود طرح موضوعاتی چون شهادت، ردپای زندگی عزتمندانه را نیز ارائه می کند از این‌رو «قهرمان» در سینمای دفاع مقدس از جایگاه ویژه ای برخوردار است  اما نکته مهم، پرداخت قابل باور و واقعی قهرمان در این گونه سینمایی است به طوری که تماشاگر بتواند خود را در جای قهرمان داستان قرار دهد و با آن همذات پنداری کند که البته در دهه اخیر با نگاه ها و  سیاست‌های به روزتر، شاهد خلق قهرمان های دست یافتنی و قابل باور هستیم. برای نمونه هادی حجازی فر در فیلم «ایستاده در غبار» در نقش حاج احمد متوسلیان یکی از الگوهای باورپذیر قهرمان در سینمای دفاع مقدس محسوب می‌شود که وجوه مختلف  انسانی و اخلاقی یک سردار جنگی و یک قهرمان سینمایی را بازنمایی می کند.

نکته آخر در ارتباط با نقش و حضور زنان در سینمای دفاع مقدس است که خودش جای صحبت و تامل زیادی دارد. چراکه زنان نقش مهمی در دوران دفاع مقدس در پشت جبهه داشتند و ظرفیت پرداخت شخصیت و قصه های پیرامونی آنان در سینمای دفاع مقدس بسیار بالقوه و فراوان به نظر می رسد. منیر قیدی در فیلم «ویلایی ها» به بخشی از این تلاش ها و رشادت ها در پشت جبهه و به وسیله همسران رزمندگان اشاره کرده است.

 از سوی دیگر شاهد حضور کارگردانان زن فیلم ساز در سینمای دفاع مقدس هستیم که برخی فیلم اول خود را نیز در این گونه تولید کردند. در سال های دورتر تنها «انسیه شاه حسینی» به عنوان تنها فیلمساز زن در حوزه سینمای دفاع مقدس فعالیت می کرد اما در یک دهه اخیر شاهد حضور فیلمسازان زن دیگر همچون «منیر قیدی» و «نرگس آبیار» هستیم که آثار قابل تحملی در این زمینه تولید کردند و توانستند هم موفق به جلب مخاطب عمومی شوند و هم نظر منتقدان را جلب کنند.

ایرنا: کلام آخر و پایانی؟

 گبرلو:در حال حاضر در شرایط قرار داریم که دشمنان نظام جمهوری اسلامی به وسیله سینما در حال قدرت نمایی هستند، نمونه بارز آن فعالیت های اخیر رژیم صهیونیستی و آمریکاست. شاید کمتر شخصی تصور کند، رژیم صهیونیستی سینما دارد در حالیکه این رژیم به طور بسیار جدی در حال تولید فیلم و ارزش گذاری برای سینما به عنوان یک مدیوم تاثیر گذار در جامعه و جهان است. عمده محتوای فیلم های تولیدی این رژیم نیز مربوط به رزمندگان در لبنان و فلسطین و به چالش کشیدن مفاهیم اعتقادی این افراد است.

 از سوی دیگر با آمریکا و هالیوود مواجه هستیم که در فیلم‌های مختلف و در تولیدات سالیانه خود اعم از فیلم سینمایی یا سریال های تلویزیونی به جمهوری اسلامی و ایران اشاره دارند و موضع خصمانه و عنادورزی آنان در قبال ایران نیز بر کسی پوشیده نیست. در این شرایط پرهیز از دعواهای داخلی و تمرکز بر سینما به عنوان مدیوم نخست و اصلی در جهان حاضر برای اثبات حقانیت و بیان ارزش ها و آرمان های ملت ایران از مهمترین الزامات متولیان فرهنگی هنری و حتی سیاسی کشور به نظر می‌رسد.

گبرلو: نکته آخر اینکه ما باید در سینمای دفاع مقدس این فضا را به وجود آوریم و اجازه بدهیم که سوالات و شبهات نسل جدید مطرح شود، چرا که دوران بیان دستوری و اعمال نظر به پایان رسیده  و نسل جدید با وجود طرح شبهات و  موضوعات انحرافی مختلف نیازمند پاسخ‌های مستدل و منطقی هستند.

نکته دیگر مربوط به ارزش هایی است که در دوران دفاع مقدس وجود داشته و هنوز هم قابل یادآوری، بازنمایی و بحث و تبادل نظر است و به شدت قابلیت تبدیل شدن به داستان و فیلم سینمایی دارد. برای نمونه تصور کنید در دوران دفاع مقدس مادری چهار فرزند خود را روانه جبهه ها کرده و هر چهارفرزند خود را از دست داده و هر بار نیز در برخورد با فرزندان خود آنها را به بازگشت به جبهه و جنگیدن تشویق کرده است. این میزان ایمان و عشق به وطن نه تنها کم‌نظیر بلکه بی‌نظیر است و از این نمونه‌ها  که به عنوان گنجینه باید مطرح شوند در  دوران دفاع مقدس بسیار زیاد بوده که جایشان در سینمای دفاع مقدس و بازنمایی آن روی پرده سینما خالی است.

نکته آخر اینکه ما باید در سینمای دفاع مقدس این فضا را به وجود آوریم و اجازه بدهیم که سوالات و شبهات نسل جوان مطرح شود چرا که دوران بیان دستوری و اعمال نظر به پایان رسیده و نسل جدید با وجود طرح شبهات و موضوعات انحرافی مختلف نیازمند پاسخ‌های مستدل و منطقی است.

صائمی: در پایان باید گفت نمی توان از آسیب شناسی یک پدیده یا موضوع سخن گفت و درباره ظرفیت شناسی این پدیده حرفی به میان نیاورد از این رو استفاده از اقتباس های ادبی در سینمای دفاع مقدس بسیار لازم و ضروری به نظر می رسد چرا که با توجه به غنای ادبیات داستانی و منابع متعدد و قدرتمند در زمینه دفاع مقدس، استفاده از خاطرات مکتوب رزمندگان و انتقال آن در سینما بسیار می تواند به تأثیرگذاری و کیفیت فیلم ها کمک کند.

صائمی: نمی توان از آسیب شناسی یک پدیده یا موضوع سخن گفت و درباره ظرفیت شناسی  این پدیده حرفی به میان نیاورد از این رو استفاده از اقتباس های ادبی در سینمای دفاع مقدس بسیار لازم و ضروری به نظر می رسد.

 نکته دیگر بحث، پاسخگویی به پرسش های نسل جوان است که جناب گبرلو مطرح کردند، سینمای جنگ می تواند در کنار پاسخگویی، پرسش نیز ایجاد کند و ما می توانیم در فیلم های این گونه علاوه بر موضوعات تاریخی روایت های فلسفی، جامعه شناسی و…  را نیز شاهد باشیم.

برای نمونه ممکن است، افکار عمومی در خصوص برخی اتفاقات، جریان ها، عملیات ها و اشخاص درگیر جنگ تحمیلی سوالات و شبهاتی داشته باشند که سینما و به ویژه سینمای دفاع مقدس می تواند در مقام پرسشگر برخی از این سوالات را مطرح و مسوولان را در مقام پاسخگویی و شفاف سازی قرار دهد.

پایان.