کمبود نیاز مردم به کتاب؛ عامل کوچک‌بودن صنعت نشر در ایران

به مناسبت بیست‌وهشتمین هفته کتاب، بعدازظهر یکشنبه ۲۵ آبان‌ماه، نشستی با عنوان «نشر حرفه‌ای: الزامات و ویژگی‌ها» به همت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و با همکاری اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران برگزار شد.

در این نشست که به دبیری هامون شریفی برگزار گردید، صاحبنظران این حوزه مشکلات نشر، مولفه‌های نشر حرفه‌ای و چالش‌های این عرصه را مورد مداقه قرار دادند.

هومان حسن‌پور (رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران) در توضیح مولفه های نشر حرفه ای بیان کرد: نشر حرفه ای وقتی است که امرار معاش ناشر از سوی نشر و انتشارات باشد؛ نشر را نباید شغل دوم دانست و یکی از مشکلات بزرگی که با برخی از ناشران در این زمینه داریم این است که این کار شغل دوم یا حتی سوم است و در اینجا نمی شود که انتظار عملکرد حرفه ای داشت.

طبق قانون نظام صنفی هر فردی که اقدام به فعالیت کسب می کند (اعم از حقیقی و حقوقی و دولتی و خصوصی و ...) ملزم است که از اتحادیه متبوع جواز کسب کند؛ این قانون تبصره ای دارد که در برخی از مشاغل اگر تخصصی باشند علاوه بر جواز کسب باید از وزارت خانه هم اجازه نشر داشته باشند؛ این موضوع از بعد اقتصادی هم به این معناست که وقتی افراد جواز نشر می گیرند این کسب نمی تواند شغل دوم باشد و باید چارچوب و ساختار وجود داشته باشد. این باعث می شود که آدم های حرفه ای وارد شوند و کسانی که علاقه مند اند در حوزه تولید محتوا کار می کنند و نه نشر.

وی افزود رشد در هر جای دنیا با تخصصی شدن و حوزه تخصصی رخ داده است و نه این که همه کارها توسط یک فرد یا یک نهاد رخ داده باشد. وقتی دانش حرفه ای نشر را داشته باشید و ترجیح و اراده و نیت شما نشر حرفه ای ساختن باشد، می توانید به عنوان یک متخصص سرمایه جذب کنید و گاهی همکاران شما به عنوان یک متخصص به شما کمک خواهند کرد؛ اما در ایران نشرهای غیرحرفه ای که جامعه آماری بالایی دارد نگذاشته اند که نشر باکیفیت پا بگیرد.

نشر مانند پرنده ای است که باید دوبال داشته باشد که یکی نگرش و بال فرهنگی است که باعث درک نقاطی می شود که یک فرد صرفا اقتصادی درکی از آن ندارد؛ و بال دیگر این پرنده بال اقتصادی است.

رئیس اتحادیه ناشران تصریح کرد: حجم مبادلات اقتصادی در نشر ایران پایین است؛ در نتیجه ما نیاز داریم به سمت ادبیات جهانی برویم و مرزهای داخلی را درنوردیم. ما باید صادرکننده فرهنگ باشیم، موضوعی که امروز جز در موارد بسیار محدودی چون حافظ و سعدی و... مصداقی برای آن نداریم؛ ضمن این که مواردی چون استانداردسازی ویرایشی همچنان در ایران صورت نگرفته است.

صحبت از نشر باید از چرخه نشر باشد، نشر یک مسیر و یک واحد مجزا نیست و چرخه در آن مطرح است؛ در این چهل سال تا جایی که امکان داشته به صنعت نشر (تعداد ناشران و کمیت تولید آثار) کمک شده است اما در مورد کتابفروشی ها کار خاصی نکرده ایم و اگر قرار است حمایت و سوبسیدی پرداخت شود همین جا است.

وی افزود: نمی شود کتابی را قیمت بالایی گذاشت و فروخت؛ ناشری که حرفه ای باشد این کار را نمی کند و فرمولی برای فروش دارد اما کتاب را دو جور می شود ارزان کرد؛ یکی با بالابردن قیمت دروغین و حقه‌بازی و تخفیف دادن؛ و بدتر از آن کتاب سازی است که بخواهیم از حقوق مولف، مترجم، محقق، ویراستار حروف چین و... حذف شود و هزینه چاپ و کاغذ می ماند که این موضوع خود نشان دهنده مواردی از فریب و ضایع کردن حقوق تولیدکنندگان کتاب است.

سیاستگذاری های ما همه لحظه ای بوده است. کرونا درس بزرگی در نشر به ما داده است و آن این بود که برخلاف چیزی که کتابفروشان و ناشران به آن اعتراض داشتند که نمایشگاه کتاب لازم نیست؛ کرونا نشان داد که همه این ها به آن اعتیاد پیدا کرده اند؛ یعنی این سیستم به صورتی شکل گرفته که انتشارت حدود ۳۰ درصد تولید خودشان را بر اساس نمایشگاه تولید کرده اند که امروز این میزان مانده و فروش نرفته است.

 کمبود نیاز مردم جامعه به کتاب عامل کوچک‌بودن صنعت نشر در ایران

حسن کیائیان (مدیر نشر چشمه) در توضیح اهمیت نشر و کار ناشران بیان کرد: نشر، کاری بسیار مهم است و کتاب کالایی فرهنگی است؛ یعنی هم کالا هست اما برچسب فرهنگی دارد و باید هم با اقتصاد آشنا باشیم و هم با فرهنگ جامعه.

وی افزود: بحث مدیریت در یک انتشارات به عنوان سازمان فرهنگی و اقتصادی ارزشمند و مهم است که اگر همه ابزار در اختیار یک مدیر نابلد قرار گیرد پس از مدتی راه به ناکجا می رود؛ موضوعی که من در ۳۶ سال تجربه کاری ام  دیدم. این مسیر، مسیر سنگلاخی و سختی است و بایست کسی که می خواهد ناشر حرفه ای باشد هنر مدیریت را بلد باشد؛ مسئله مدیریت در نشر بسیار مهم است و کسی که در این حوزه موفق است می تواند در حوزه های دیگر هم موفق شود.

هدف گذاری (مثلا این که بخواهید تخصصی کار کنید یا عمومی) باید باشد و در حوزه عمل، برنامه ریزی است که می تواند راه را هموار سازد؛ غیر از این مشکل ساز خواهد شد. امروز خوشبختانه به ویرایش و فیزیک کتاب اهمیت داده می‌شود، موضوعی که پیش تر و در سال های گذشته وجود نداشت؛ و در این سالها همه ما انتشارات با آزمون و خطاهای متعدد به آن رسیدیم.

کیائیان در تعریف نشر حرفه ای تصریح کرد: یک نشر حرفه‌ای نشری است که بتواند تولیدات خود را به شکل قانونی منتشر کند، موضوعات تازه برای انتشار داشته باشد، نیروی فنی کارشناس داشته باشد، مدیریت خوبی داشته باشد که به دریافت مجوز، ساماندهی چاپ و فروش و تبلیغ بپردازد، بازار فروش قابل اتکا داشته باشد، دائما در پی نیازهای مخاطبان جامعه بوده و از تازه های موضوعات جهانی باخبر باشد و توانایی بهره‌گیری از ابزارهای روزآمد مانند پیام رسان های جدید را داشته باشد.

مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی که اساس صدور مجوز هاست مربوط به دهه شصت است که مطابق با آن زمان نوشته و تدوین شده است اما به دلیل تمام تغییراتی که در این سه دهه رخ داده است، نیاز به بازنگری و بازنویسی دارد. این موضوع باعث مشکلات متعدد شده است؛ باید حدود و ثغور ممیزی مشخص باشد و این را قانون مشخص سازد اما شیوه ممیزی کنونی درست نیست و حتی به اعتبار عمومی کتاب هم آسیب وارد کرده است.

مدیر نشر چشمه یادآور شد: ضمن این که مباحث حقوقی هم نقش تعیین کننده‌ای در این میان دارند؛ در این مفهوم یک ناشر که قانونی و در چهارچوب قانون کار می کند نباید احساس خطر کرده و کتاب خودش را در دست دستفروشان خیابانی ببیند. این مشکل تا زمانی که ما به میثاق های جهانی صنعت نشر نپیوندیم ادامه دارد.

مهمترین عامل کوچک بودن صنعت نشر در ایران نبود یا کمبود نیاز مردم جامعه به کتاب است؛ اکثر مردم ما احساس نیاز به کتاب ندارند و این معضلی است که سیاستگذاران فرهنگی باید مورد برسی و اقدام قرار دهند. به دلیل همین مسئله است که احساس نیاز در مورد کتابهای آموزشی قیمت های زیادی برای آنان پرداخت می شود، موضوعی که در مورد کتاب های آموزشی وجود ندارد.

کیائیان در انتها تاکید کرد: در کشور با تورم بالایی که وجود دارد بحث ثبات قیمت کتاب ها منطقی نیست چرا که هزینه های متعددی چون قیمت کاغذ و ... وجود دارد و سرمایه ناشر با تورم سالانه ذوب و کوچک می شود.

برندسازی در انتشارات ما بسیار محدود است

داریوش مطلبی (معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) هم در این نشست مجازی و در توضیح انتشارت به عنوان یک واحد اقتصادی‌_اجتماعی خاطرنشان کرد: انتشارت باید به عنوان یک بنگاه اقتصادی در حوزه فرهنگ راه اندازی شود؛ در حقیقت نشر یک بنگاه اقتصادی است و نه فرهنگی که باید سودآور باشد نه این که از جای دیگر یارانه بگیرد؛ این نشر باید توان گرداندن خودش را با تکیه بر درآمدش داشته باشد.

وی افزود: یکی از مشکلات در انتشارات ما این است که نگاه حرفه ای در آنها نیست در حالی که باید طرح و نقشه کاری برای خودشان داشته باشند. ناشر حرفه ای باید کاری مشخص برای بازار تولید کرده و به نیاز مشخصی در بازار جواب دهد. در حقیقت ناشران باید فعال فرهنگی هم باشد و نه صرف فعال اقتصادی.

انتشارات باید ساختار و تشکیلات برایش خودشان داشته باشند و حتی اگر تصمیم گیرنده یک نفر باشد باید بازاریابی و طراحی و ... داشته باشد، چیزی که بسیاری از انتشارات ما ندارند. ناشر حرفه ای کسی است که کاری اقتصادی در حوزه فرهنگ داشته و این کار سودآور بوده و مدیریتی دارد که مجموعه‌ای را ساماندهی می کند و از اقتضائات آن کالا در تولید و عرضه خبر دارد ضمن این که شناخت درستی از فضای اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و طرحی برای کسب و کار دارد، بازار و رقبا را می شناسد و بر این اساس محصول خود را فروخته و کسب درآمد داشته باشد.

معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات ادامه داد: در ساختار انتشارات باید یک مجموعه یا گروه فکری وجود داشته باشد؛ یعنی برای این کالا و راه‌های عرضه و موجودیت آن و بیشمار موارد دیگر فکر شود حتی اگر تصمیم گیرنده یک نفر باشد.

کتاب کالایی عمومی است که نفع آن به جمع بازمی گردد و شاید به همین دلیل است که همواره از آن حمایت می شود؛ اما این حمایت باید اصولی داشته باشد؛ چنانچه گاهی یارانه هدفمند مشکل ساز است. یارانه باید اصولی و در راستای هدفمندشدن طی شود. راهکارهای این موضوع بخشی زیرساختی هستند، بخشی سیاسی و دولتی، بخشی فرهنگی و بخشی حرفه ای است و به خود صنعت نشر بازمی گردد.

مطلبی تصریح کرد: در زمینه دخالت‌های دولت در حوزه ممیزی و ... این دخالت‌ها باید کاهش یابد و یک دستنامه مشخص و مدون داشته باشد؛ دولت باید در مبادلات بین المللی یاری رساند چون این وظیفه نشر نیست و امکانش را ندارد؛ در حوزه زیرساختی هم باید قانون حقوق نشر درست شود؛ تقویت ویترین های عرضه کتاب و کتاب فروشی ها هم راهکاری است که باید به آن جدی تر نگریسته شود. حرف جدید در کتاب های ما زده نشده است به همین دلیل افراد به سراغ مراجع و منابع دم دست تری مانند اینترنت می روند.

برندسازی و ایجاد برند تخصصی در انتشارات ما بسیار محدود است و این باعث شده تا انتشارات ما همه چیز را منتشر کنند و بعضا با منتشر کردن در ازای دریافت پول کیفیت را به شدت کاهش دهند؛ اگر انتشاراتی معدود اما بسیار تخصصی داشتیم شرایطی بسیار بهتر از امروز می داشتیم.

هفته کتاب در یک نگاه
۲۴ آبان ماه در تقویم رسمی کشوردر سال ۷۲ شمسی به عنوان روز کتاب و کتاب‌خوانی تعیین شد. در سال‌های گذشته هفته پایانی آبان ماه، هفته کتاب نامگذاری شد.                                        

در این هفته، با اجرای برنامه هایی که به وزش نسیم معرفت از سوی دریای کتاب و معانی ناب به سمت اندیشه همگان می انجامد، می کوشیم تا به تقویت فرهنگ مطالعه و گسترش سطح آگاهی های عمومی مدد رسانیم.
نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای چهارم تا دهم دی ماه سال ۱۳۷۲ با پیام رهبر فرزانه انقلاب اسلامی برگزار شد.
همزمان با هفته کتاب، در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها، و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی همراه با نشست های مختلف و... با موضوعات چاپ و نشرِ و کتاب و ترویج کتابخوانی با هدف افزایش میزان سرانه مطالعه برگزار می‌شود.
براین اساس با مجموعه سیاستگزاری و برنامه ریزی های انجام گرفته سعی شده تا ترویج فرهنگ مطالعه به خصوص بین نوجوانان، هدف و محور اصلی این برنامه‌ها باشد از این رو بزرگداشت روز کتاب، کتابدار و کتاب‌خوانی همه ساله در این ایام با شکوه هرچه تمام تر از سوی اهالی قلم، فرهیختگان، مسئولان و فعالان فرهنگی، اساتید،‌دانشگاهیان، دانشجویان، دانش آموزان ، اصحاب نشر و چاپ و کتاب و ... برگزار می شود.
امسال نیز همزمان با بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار دانایی؛ مانایی این رویداد بزرگ فرهنگی از شنبه ۲۴ آبان تا۳۰ آبان ماه جاری در سراسر کشور برگزار می‌شود.