چطور کودکان را به زندگی برگردانیم

اقدام به خودکشی یک رفتار خودآسیب‌رسان است که با قصد مرگ یا نمایش این قصد انجام می‌شود و بر خلاف تصورات عمومی تنها مختص بزرگسالان نیست بلکه به عنوان دومین علت مرگ و میر کودکان و نوجوانان در جهان شناخته می‌شود. مبادرت به خودکشی در بین کودکان و نوجوانان گاهی با «رفتارهای خودجرحی» یا به عبارتی «خود آسیب رسان» همراه است. منظور از رفتارهای خودجرحی به آسیب‌هایی اطلاق می‌شود که کودکان به دلیل عدم توانایی در مقابله با هیجانات و استرس ‌ها به خود وارد می‌کنند و لذا مغفول ماندن این گونه رفتارها و عدم توجه به پیامدهای آن  از سوی والدین سبب می‌شود کودکان در مراتب بعدی اقدام به رفتارهای خطرناک‌تری نظیر خودکشی کنند. اهمیت پرداختن به این بحث سبب شد پژوهشگر ایرنا با  «علی قائدنیای جهرمی»، روانشناس و مدیر عامل موسسه کاهش آسیب اجتماعی رویش به گفت و گو بنشیند. مشروح این گفت و گو را در ذیل می‌خوانید:

نگاهی به آمار

قائدنیا در خصوص آمار خودکشی گفت: خودکشی دومین علت مرگ و میر در سنین ۱۵-۲۹ سال در سطح جهان است، بررسی پژوهش‌های انجام شده در ایران نشان می‌دهد که آمار خودکشی روند صعودی به خود گرفته است، اما آمار رسمی که دقیقا اعلام کنند این روند به چه میزان بوده است به علت محرمانگی وجود ندارد. همچنین در کشور ما سیستم ثبت دقیقی برای خودکشی وجود ندارد و دستگاه‌های مختلف آمارهای متنوعی ارائه می‌دهند. در دنیا شاهدیم که سن خودکشی در حال کاهش است، بنابراین این مساله خاص کشور ما نیست و تهدید جهانی محسوب می‌شود و نمی‌توان به راحتی از کنار آن گذشت.

عوامل مختلف زیستی، روانشناختی و اجتماعی در اقدام به خودکشی

قائدنیا در خصوص خودکشی و دلایل آن گفت: خودکشی برآیند عوامل مختلف زیستی، روانشناختی و اجتماعی است و معمولاً به یک دلیل خاص اتفاق نمی ­افتد. بنابراین ضروری است عواملی که برخی نوجوانان را در خطر اقدام به خودکشی قرار می‌دهند را شناسایی کنیم و برای کاهش آن اقدام کنیم. مجموعه‌ای از عوامل فردی، خانوادگی و محیطی می‌تواند به عنوان عوامل خطر در بروز افکار و اقدام به خودکشی اثرگذار باشد. از جمله عوامل فردی می‌توان به پایین بودن مهارت‌های زندگی به ویژه حل مساله، تجربه آسیب و سوء استفاده‌های عاطفی و جنسی، قربانی شدن، سابقه زندانی شدن نوجوان (زندانی شدن نوجوان احتمال ۲۳ برابری خودکشی را افزایش می دهد)، خلاء عاطفی و وجود یک اختلال روانی، مصرف الکل و مواد مخدر، عزت نفس ضعیف، شکست، ناکامی تحصیلی  و مسوولیت بیش از اندازه اشاره نمود. وی در ادامه افزود: عدم حمایت عاطفی کودکان و نوجوانان از سوی خانواده، محیط خانوادگی استرس زا، جدایی والدین، آشفتگی و مشکلات خانوادگی، درگیری و خشونت  از جمله اموری هستند که بر اقدام بر کودکان و نوجوانان برای اقدام به خودکشی تاثیر می‌گذارد.
این روانشناس همچنین معتقد است: سخت بودن دروس، رقابت و فشار خانواده‌ها و مدارس بر دانش‌آموزان برای کسب نمرات بالا، مشکلات اجتماعی و ناامیدی نسبت به آینده تحصیلی و شغلی و نبود ارتباط مؤثر با دیگران هم می‌تواند بر اقدام برای خودکشی کودکان تاثیر بگذارند. قاعدنیا  تاکید کرد: فضای مجازی و رسانه های گروهی (اخبار و صحنه های خودکشی در رسانه ها و فضای مجازی) هم می‌توانند بر خودکشی کودکان دامن بزنند.

وی گفت: بسیاری از کودکان و نوجوانانی که دست به خودکشی می­زنند برای کنار آمدن و سازگاری با تنش‌هایی که در دوران بلوغ رایج است، توانایی کمتری دارند. کودکان و نوجوانان در مقایسه با بزرگسالان، کمتر بر غم‌ها و اضطراب‌های‌ محیطی و رنج خانوادگی غلبه می‌کنند و مدیریت این موارد را نمی‌دانند و به‌ همین‌ دلیل بسیار راحت با استرس‌های محیطی زمین می‌خورند و به خودکشی گرایش پیدا می‌کنند. همچنین ممکن است کودکان یا نوجوانان به این نتیجه برسند که وضعیت خیلی بد است، نمی‌توان اوضاع را تغییر داد و هیچ راه نجاتی وجود ندارد. بنابراین، آنها در واکنش به مشکلاتی که پیش رو دارند ممکن است دست به خودکشی بزنند.بزرگسالان باید همیشه تهدید به خودکشی کودکان خود را جدی بگیرند و به هوش باشند چرا که کودکان و نوجوانان به خاطر سیستم مغزی و ذهنی خود عمل‌گرایی بالایی دارند.

وی ادامه داد: در مواردی نیز اقدام به خودکشی به صورت کاملاً ناگهانی و تکانشی و به دنبال انباشته شدن از خشم، ناراحتی، ناامیدی و درماندگی شدید صورت می‌گیرد.  کودکی که به یکباره حرف از مرگ و مردن به میان می‌آورد و درباره مواردی این چنینی صحبت می‌کند و استرس و اضطراب مداوم دارد، باید توسط والدین خود به روانشناس و پس از آن در صورت تجویز روانشناس به روانپزشک ارجاع داده شود. بزرگسالان باید همیشه تهدید به خودکشی کودکان خود را جدی بگیرند و به هوش باشند چرا که کودکان و نوجوانان به خاطر سیستم مغزی و ذهنی خود عمل‌گرایی بالایی دارند و معمولاً احساسی که به سراغشان می‌آید را عملی می‌کنند، همچنین به خاطر هیجان زیادی که دارند زیاد به مسائل فکر نمی‌کنند و سریعاً عمل می‌کنند. به همین دلیل است که اگر آن‌ها اسم خودکشی و این دست مسائل را بر زبان بیاورند ممکن است به یکباره اقدام به خودکشی کنند، پس باید در کودکان و نوجوانان بسیار مراقب بود.

کودکان فهم درستی از مرگ ندارند

قائدنیا در خصوص خودکشی و شکل رایج آن در میان کودکان و نوجوانان گفت: در سنین پایین کودک فهم درستی از مرگ ندارد، با خود می‌گوید پدرم پول ندارد و من هم موبایل ندارم و خجالت می‌کشم و لذا خود را حلق آویز می‌کند. بیشترین وسیله خودکشی در ایران در بین کودکان نیز حلق ‌آویز کردن است. امری که کودکان دیده و یادگرفته و آن را تکرار می‌کنند.

وی افزود: از نظر جنسیت، اقدام به خودکشی در بین دختران بیشتر از پسران و موفقیت خودکشی در پسران بیشتر است. میزان ارتکاب و صحبت از خودکشی در جنسیت‌های مختلف نیز متفاوت است. بخشی از عوامل به صورت فردی و شخصی تعریف می‌شود، همچون اختلالات نقص توجه و بیش فعالی ADHD، اختلالات تکانش‌وری که در پسران شایع‌تر است. در دختران نیز اختلالات درونی‌تر همچون افسردگی‌های درمان نشده، اختلالات دوقطبی، اضطراب و استرس پس از سانحه شایع ‌تر است، هرچند در دو جنسیت همه این موارد دیده می‌شود. در سنین مختلف مواردی همچون استرس، سردرگمی، ترس و نبود اطمینان از گذشته و آینده به علاوه فشار خانواده‌ها و سیستم‌های آموزشی بر موفقیت تحصیلی، کودکان و نوجوان را دچار سردرگمی بسیار زیادی می‌کند و قدرت تصمیم‌گیری، حل مساله، خودتنظیمی و خود تأملی را از آن‌ها می‌گیرد.

آسیب عمدی به خود می‌تواند زنگ خطری برای والدین باشد

قائدنیا در خصوص آسیب عمدی کودکان به خود و پیامدهای آن گفت: خودجرحی، یعنی آسیب رساندن تعمدی به قسمتی از بدن که یکی از متداول‌ترین آن‌ها ایجاد برش و جراحت‌های سطحی یا عمقی بر روی بدن با استفاده از ابزار تیز و برنده است که بیشتر این جراحت بر روی مچ دست‌ها، روی ساعد و پاها است. یکی دیگر از رفتارهای خود جرحی متداول ایجاد سوختگی با وسایل داغ از جمله سیگار است.

وی گفت: خودجرحی یا آسیب عمدی به خود پدیده شناخته شده‌ای است که با عوامل بسیار زیادی از جمله ناتوانی در تنظیم هیجانات و عواطف و ناتوانی در مقابله با استرس‌ها و فشارهای محیطی در ارتباط است؛ اما نکته مهم آن است اگر مداخله به موقع برای رفتارهای خودجرحی نداشته باشیم، احتمال بروز خودکشی در سال‌های بعد افزایش می‌یابد. به واقع برخی از محققان معتقدند رفتار خودجرحی و خودکشی دو سر یک طیف هستند که در نهایت افرادی که دست به خودجرحی می‌زنند ممکن است به طرف خودکشی حرکت کنند. نکته این که رفتار خودجرحی به طور معمول در سنین ۱۳ تا ۱۵ سالگی و در دوره نوجوانی و دوران دانش آموزی آغاز می‌شود و ممکن است تداوم آن در سال‌های بعدی دیده شود.