شکوفایی صنعت چوب در دستان صنوبر

کشور ما به لحاظ اقلیم  و  جغرافیایی در محدوده خشک و نیمه خشک  جهان قرار دارد که سهم اراضی جنگلی آن ناچیز و از جمله مناطق کم برخوردار از پوشش گونه های جنگلی جهان محسوب می شود.

مساحت جنگل های ایران  حدود ۱۴ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار برآورده شده ؛ این در حالی است که در گذشته ای نه چندان دور مساحت این عرصه های خدادادی ۱۸ میلیون هکتار بوده است .

 طی چند دهه اخیر به دلایل متعددی همچون بهره برداری بی رویه، توسعه شهرها و تأسیسات شهری، صنعتی و تخریب و تجاوز  سطح جنگل های کشور با کاهش جدی مواجه بوده است.

جنگل ها عمده ترین محل تأمین چوب کشور را تشکیل می دهند؛ به طوریکه در دهه های گذشته سالانه از این جنگل ها تا ۱.۵ میلیون مترمکعب چوب در قالب طرح های بهره برداری، ۶ تا هفت میلیون مترمکعب به صورت مصارف سنتی توسط روستانشینان و دامداران منطقه و ۱.۶ میلیون مترمکعب چوب در قالب قاچاق برداشت شده است.

از اواخر دهه ۸۰ میزان برداشت چوب به کمتر از یک میلیون مترمکعب در سال رسید که در چند سال اخیر نیز بهره برداری از جنگل های شمال به دلایل مسائل زیست محیطی متوقف شده است. میزان مصرف چوب و فرآورده های آن به خصوص کاغذ که یکی از شاخصه های توسعه یافتگی کشورها محسوب می شود در ایران  کمتر از ۰.۲ متر مکعب است که نسبت به متوسط جهانی (۰.۳ متر مکعب) کمتر است.

روند پر شتاب توسعه ای و افق رشد اقتصادی کشور ضرورت توجه جدی به تأمین چوب و فرآوده های چوبی مورد نیاز را برای افق ۱۴۰۰ بیش از پیش دوچندان می کند. با این اوصاف اکنون واردات چوب و فرآورده های چوبی بیشتر به صورت چوب خام، خمیر کاغذ، کاغذ و مقوا، تخته فیبرها و در مقادیر کمتر روکش، نئوپان و مصنوعات چوبی است.

میزان واردات علاوه بر نیاز های موجود تحت تأثیر عوامل دیگری همچون منابع ارزی، قرنطینه و سایر عوامل بوده و آمار و ارقام سالانه آن همواره با فراز و نشیب های زیادی روبرو است.

عدم توان دولت در واردات چوب در حجم بالای مورد نیاز کشور، ظرفیت پایین عرصه های جنگلی موجود،  اهمیت  زیست محیطی جنگل ها مانند حفظ آب و خاک و امثال آن باعث شده تا بسیاری از صنایع کوچک همچون تخته بری ها و جعبه سازی ها به خاطر مشکلات تهیه مواد اولیه به فعالیت های فصلی و موقت روی آورند و صنایع بزرگ با ظرفیت هایی به مراتب کمتر از ظرفیت اصلی کار کنند که  بسیاری در آستانه تعطیلی موقت یا دائم قرار گرفته اند.

پیشینه دیرین کاشت صنوبر در ایران  

کاشت گونه های درختان غیر مثمر با رشد سریع برای تأمین مواد اولیه چوبی دارای  پیشینه طولانی در کشور بوده که امروزه آن را  راهکاری اصلی در مسیر توسعه زراعت چوب در خارج از عرصه های جنگلی می دانند. نشاندن نهال درختان صنوبر برای تولید و تأمین نیازهای محلی یا عرضه برای فروش در ایران قدمتی هم پای تمدن کهن این سرزمین دارد؛ به طوری که از دیرباز بیشتر درختانی از ارقام مختلف بید و صنوبر در کناره زمین های کشاورزی، دو سوی جوی ها و مسیرهای آبیاری، اطراف نهرها و رودخانه ها کاشته شده و پس از رسیدن به ابعاد مورد نظر قطع و به مصرف می رسید.

صنوبر با توجه به ویژگی های منحصربه فردی همچون سرعت رشد قابل ملاحظه، توانایی سازگاری با شرایط مختلف (تنوع گونه ای)، توان استقرار در اراضی کم بازده و حفاظت از حاشیه رودها به هنگام سیل، قابلیت کشت در سطوح کوچک و بزرگ به صورت ردیفی، تک درخت و توده ای، امکان کاشت توأم با محصولات زراعی (آگروفرستری)، سهولت تکثیر با قلمه ، توانایی جست دهی و کاربرد گسترده در طیف وسیعی از صنایع کوچک و بزرگ و دوره های کوتاه مدت بهره برداری، از مهم ترین گونه درختی  پرفایده مانندتولید چوب  شناخته شده است.

توسعه جنگل های صنوبر در ایران و البرز

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز به تاریخچه استفاده از صنوبر در مناطق روستایی کشور اشاره می کند و می گوید: از آنجا که جوامع نخستین روستایی برای احداث ساختمان و پناهگاه های خود به چوب درختان متکی بودند با افزایش مصرف، درصدد تولید چوب مورد نظر خود برآمدند؛ بنابراین در زمین های حاصلخیز حاشیه رودخانه ها، نهرها و همچنین اطراف خانه ها و کشتزارها اقدام به کاشت انبوه درختان کردند.

حامد فرضی ادامه داد: با گذشت قرن ها، انسان ها متوجه شدندکه برخی گونه ها برای کاربردهای مورد نیاز آنها بیشتر به کار می آید به همین منظور کاشت این گونه درختان را دربرنامه زندگی  خود قرار دادند؛ چوب در صنایع مختلفی همچون  ساختمان، صنایع لوله بری و روکش سازی ، صنایع در و پنجره سازی، ساخت تخته و ستون های چوبی  تلفن و برق، صنایع تخته فیبرسازی، صنایع الیافی و کاغذ و مقوا سازی، مبل سازی، صنایع چوب بری، تهیه دستک و پایه سیم خاردار، صنایع خراطی ،  ساخت دسته افزارها و جعبه سازی کاربرد دارد.

وی  ادامه داد: چوب مورد نیاز کشور از منابع مختلفی همچون واردات ، برداشت از طریق زراعت چوب ، برداشت از باغات و همچنین برداشت از جنگل های تجاری شمال کشور تامین می شود.

فرضی  به پیامد های روند فعلی تامین چوب کشور اشاره کرد و گفت: تهدید جدی نابودی جنگل های طبیعی، ایجاد انگیزه مفرط برای گسترش قاچاق چوب، تعطیلی کارخانجات صنایع چوبی و سلولزی در کشور و ورود چوب های آلوده به آفات و بیماری از مرزهای کشور به طور غیرقانونی از جمله این پیامدها به شمار می رود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز، رشد روز افزون جمعیت و ارتقاء سطح زندگی، محدودیت در بهره برداری از جنگل های طبیعی و توسعه صنایع وابسته به چوب را از جمله دلایل اهمیت زراعت چوب در کشور برشمرد.

برنامه اداره کل منابع طبیعی برای تامین چوب

فرضی به برنامه  اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز در موضوع زراعت چوب اشاره کرد و افزود: این اداره کل در سال های اخیر برای دستیابی به اهدافی از جمله تامین چوب مصرفی مورد نیاز صنایع، کاهش برداشت چوب از سطح جنگل های طبیعی و همچنین کمک به کاهش قاچاق چوب از عرصه های مذکور اقدام به حمایت از زراعت چوب با گونه های سریع الرشد در قالب طرح ملی زراعت چوب کرده است.

وی اضافه کرد: این طرح با گونه های چوبده سریع الرشد همچون اکالیپتوس، گزشاهی و صنوبر  در مناطق مناسب از نظر اکولوژیکی انجام خواهد شد.

 مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز گفت: بر اساس ابلاغ سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور و برش استانی طرح زراعت چوب، امسال ۱۰۰ هکتار از اراضی این استان به زراعت چوب اختصاص می یابد، برای تحقق این امر کارگروهی با همین عنوان در سطح کشور و ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری استان ها تشکیل شده است.

وی بیان داشت:  چوب مورد نیاز کشور در گذشته از طریق  برداشت از جنگل های تجاری شمال ، واردات و بخش دیگری نیز در دیگر مناطق کشور تولید می شد که با اعمال ممنوعیت برداشت چوب از جنگل های شمال  به مدت ۱۰ سال ، توسعه جنگل های چوب در سایر مناطق کشور مورد توجه جدی قرار گرفت.

فرضی گفت: چوب هایی که از طریق واردات تامین می شد ممکن است به برخی از آفات آلوده بوده و  هزینه بالایی در واردات آن صرف می شد که مقرر شد تامین چوب از این ۲ طریق کنار گذاشته شود و فقط چوب را از طریق تولید  انبوه در داخل کشور تامین کنیم.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز افزود: به همین منظور اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز اقدام به تولید ۱۰۰ هزار اصله نهال گونه رشد زودهنگام صنوبر در نهالستان بزرگ کرج که به عنوان نهالستان مادری و بزرگترین نهالستان جنگلی کشور است، کرده و آماده توزیع آن بین متقاضیان زراعت چوب است.

وی اضافه کرد: برای افرادی که متقاضی زراعت چوب هستند تسهیلاتی در نظر گرفته شده که از جمله آن واگذاری یک هزار و ۳۰۰  اصله نهال رایگان به ازای هر هکتار عرصه می باشد.

متقاضیان زراعت چوب  استان البرز می‌توانند درخواست خود را به اداره شهرستان مربوطه تحویل دهند که پس از بررسی وضعیت  فنی و حقوقی عرصه و  تصویب طرح در کمیته فنی نهال استان ، قرارداد با آنان منعقد خواهد شد.

بازچرخانی پساب برای آبیاری گونه های جنگلی 

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری البرز صنوبر با اشاره به محدودیت منابع آبی گفت: استان البرز دارای اقلیمی خشک و نیمه خشک است که در جریان  زراعت چوب ، اولویت استفاده از آب های نامتعارف  یا  بازچرخانی پساب است ؛ به همین منظور دستگاه هایی که از سیستم تصفیه فاضلاب بهره مند هستند در اولویت استفاده از  طرح توسعه جنگل های صنوبر و سایر گونه های جنگلی قرار می گیرند.

وی با بیان اینکه متقاضیان زراعت چوب به سه دسته شامل دستگاه‌های دولتی، متقاضیان اراضی ملی و مستثنیات‌ تقسیم می‌شوند، عنوان کرد: دستگاه‌های دولتی مانند سازمان زندان‌ها، بنیاد تعاون ناجا، سازمان بسیج و دستگاه‌هایی که پساب تصفیه شده و آب های نامتعارف دارند می‌توانند درخواست داده و در قالب این طرح قرار داده شوند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز مدت زمان مناسب برای رشد درخت صنوبر و استفاده از چوب آن را هفت سال دانست و بیان داشت: در طول این مدت کارشناسان مربوطه نظرات فنی را در زمان های کاشت،‌ داشت و برداشت خواهند داشت.

رسیدن به بالاترین سود با زراعت چوب

رییس اداره آموزش، ترویج و مشارکت مردمی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز نیز در خصوص لزوم و مزایای طرح زراعت چوب گفت: در اجرای طرح تنفس جنگل ها، برداشت چوب به مدت ۱۰ سال از جنگل های شمال ممنوع شده و این در حالی است که پیش از آن بخش عمده ای از چوب مورد نیاز کشور یا از طریق واردات یا از طریق برداشت از جنگل ها تامین می شد.

مژگان رضایی افزود: اکنون با توجه به قیمت بالای ارز واردات چوب نه تنها بسیار گران می شود و منجر به بالارفتن قیمت صنایع چوبی می شود بلکه ممکن است آفاتی را نیز با خود به همراه آورد.

وی اظهار داشت: از طرفی نگرانی وجود دارد که در پایان سال دهم باز هم برداشت از جنگل های شمال کشور آغاز شود به همین دلیل دولت تصمیم گرفت در برخی از استان های مستعد کشور، زراعت چوب را رونق دهد.

وی گفت: بر همین اساس شورای سیاست گذاری استان تصمیم گرفت تا کشت این محصول را در اراضی مستثنیات، ملی و دولتی دنبال کند.

رضایی افزود: کاشت این درختان در اراضی کشاورزی شاید برای کشاورزان خیلی به صرفه نباشد که برای مدت هفت سال در انتظار محصول باشند زیرا کشاورزان اغلب به دنبال کشتی هستند که فوری به محصول دست یابند.

وی بیان داشت: این در حالی است که پس از هفت سال انتظار سود سرشاری عاید کشاورزان می شود به همین منظور با استفاده از گونه هایی همچون صنوبر که اصلاح نژاد به صورت علمی و حرفه ای توسط موسسات تحقیقاتی بر روی آن ها انجام شده و بسیار سریع الرشد و متناسب با اقلیم استان در مناطقی همچون کرج، ساوجبلاغ و طالقان ، کاشته می شود.

رییس اداره آموزش، ترویج و مشارکت های مردمی منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز ادامه داد: بهره برداران می توانند در اطراف اراضی کشاورزی خود همچون مزارع یونجه، گندم، ذرت و یا در کنار نهرهای کشاورزی که مطمئن هستند تا هفت سال آینده انتقال آب را انجام می دهد،  زراعت چوب را انجام دهند.

وی با بیان اینکه کشت این محصول تا حد زیادی می تواند به معیشت بهره برداران کمک کند، گفت:  دامداری ها یا شرکت ها و کارخانجاتی در استان وجود دارند که  با برخورداری از فضای مناسب می توانند در زراعت چوب مشارکت کنند و سود هنگفتی به دست بیاورند؛ به طور مثال دامداری بزرگی در شهرستان ساوجبلاغ وجود دارد که پساب آن باعث ایجاد  یک منطقه باتلاقی شده در حالی که می تواند  حدود یک هزار نهال صنوبر دراین محدود کشت کند.

رضایی ادامه داد: برای تشویق کشاورزان و مردم به زراعت چوب ، نشست های  ترویجی زیادی را در فضای مجازی برگزار کرده ایم و امیدوار هستیم مردم به فکر این باشند که یک محصول دیگر را به سبد کالا و تولیدی خود بیفزایند.

وی در خصوص زراعت چوب در اراضی ملی گفت: در اراضی ملی حتی اگر بخواهیم به مردم توصیه کنیم محدودیت منابع آبی داریم یعنی برای این کشت نیاز به آبیاری داریم و ممکن است اجرایی نشود ولی کشاورزان و دامداران و باغداران که زیرمجموعه جهاد کشاورزی هستند می توانند با کاشت این محصول یک قدم به جلو برای تقویت معیشت خود داشته باشند.

وی یادآور شد که کشاورز می تواند اطراف اراضی زراعی خود درختکاری کند که علاوه بر رسیدن به یک محصول پرسود در طی هفت سال، این درختان هم بادشکن است، هم تعدیل کننده دما است و هم منظر زیبایی را برای محیط ایجاد می کند ضمن اینکه این درختان آفت زیادی ندارد زیرا از گونه های اصلاح شده استفاده می شود.

وی اضافه کرد: تولید نهال های چوب توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز در نهالستان بزرگ کرج انجام می شود و به صورت رایگان در اختیار متقاضیان قرار می گیرد ولی در دوره کشت نظارت توسط کارشناسان این مجموعه انجام می شود تا پس از دریافت نهال همچون هفته منابع طبیعی نهال ها خشک نشود.

روند حمایت از زراعت چوب در کشور راضی کننده نیست

معاون پژوهش و فناوری پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران نیز به خبرنگار ایرنا گفت: جنگل های طبیعی کشور ظرفیت تامین تمام نیاز صنعت چوب و کاغذ داخلی را ندارند و بر همین اساس موظف هستیم طبق یک برنامه طرح  توسعه زراعت چوب را گسترش دهیم.

دکتر کامبیز پورطهماسی که خود دارای مدرک دکترای چوب شناسی و صنایع چوب است ، افزود: زراعت چوب در دنیا  به لحاظ زیست محیطی و تامین چوب مورد توجه ویژه قرار دارد که ما در زراعت چوب نگرانی نوع آب مصرفی نداریم زیرا برخلاف  محصولات کشاورزی ، درختان صنوبر و تولید چوب می توانند از پساب های تصفیه شده بهره مند شوند.

وی ادامه داد: ظرفیت تولید چوب در کشور بسیار بالا است و باید از این ظرفیت ها برای تولید استفاده شود تا صنایع  چوب و کاغذ بتوانند نیازهایشان را برطرف کنند هر چند که بخشی از نیازها می تواند از جنگل ها طبیعی تامین شود اما وابستگی به جنگل ها برای تامین چوب کاهش می یابد.

معاون پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: در طرح زراعت چوب، در خوزستان وسیستان و بلوچستان گونه هایی مثل اکالیپتوس با استفاده از آب بازیافتی به خوبی کشت و رشد می کند و می توان آن را در تمام شهرها انجام داد فقط باید آب های بازیافتی به مناطقی که از سوی منابع طبیعی اختصاص داده می شود هدایت شود.

وی با بیان اینکه متاسفانه روند پیشرفت این برنامه روند راضی کننده و خوبی نیست، گفت: این طرح از سوی بخش اجرا حمایت و پیگیری نمی شود در حالیکه مردم و شرکت های خصوصی که تولید کننده صنعت چوب و کاغذ هستند خیلی مایل هستند دولت و سازمان جنگل ها بخشی از اراضی بلااستفاده را برای زراعت چوب در اختیار آن ها قرار دهند ولی انجام نمی شود.

پورطهماسی اضافه کرد: عده ای بر این باور هستند که دروازه های کشور همیشه باز است و فکر می کنند تا هر زمانی می توانند هر چیزی را وارد کشور کنند و نگاهشان فقط به بازارهای بیرون است در حالیکه اگر موقعیتی پیش بیاید که نتوانیم کاغذ وارد کنیم، باید خودمان تولید کنیم.

وی گفت: در این صورت ضمن ایجاد اشتغال، صنعت هم به پیش برده خواهد شد و در ارز و دلار هم صرفه جویی می کنیم.

وی یادآور شد: سیاست هایی در این ارتباط تعریف شده است و در برنامه توسعه کشور هم هست و اینکه انجام نمی شود یکی از دلایلش مشکلات سر راه این موضوع است.

با این اوصاف کارشناسان توسعه گونه های مهم و اثر گذار مانند صنوبر را بهترین فرصت برای تامین نیازهای چوب کشور می دانند ضمن آنکه نباید از کاشت سایر گونه ها غفلت کرد.

درختان صنوبر افزون برپاکیزکی هوا و محیط زیست به تامین کاغذ کشور و ایجاد درآمد و اشتغال پایدار کمک خواهند کرد.