امام حسن عسکری(ع) و ارایه الگویی کارآمد برای تبیین معارف اسلامی

زندگانی ائمه اطهار(ع) برای شیعیان و بلکه تمامی انسان ها باید سرمشق و الگو باشد و این موضوع به طور صِرف بحث عبادت و اخلاق نیست، بلکه تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی آنان را در بر می گیرد.

تشکیل حکومت اسلامی هدفی بوده که تمامی ائمه(ع) برای آن تلاش کرده اند. در این میان امام حسن عسکری(ع) با وجود اینکه در منطقه ای نظامی و تحت کنترل شدید اطلاعاتی دشمن بود، ضمن حفظ روابط تشکیلاتی با شیعیان در راستای هدایت یاران، از جان امام دوازدهم(عج) نیز محافظت به عمل می آورد. احساس مسوولیت در قبال جامعه اسلامی و لزوم هدایت جامعه و جلوگیری از انحراف امت اسلامی باعث شد که نه تنها در حوزه های غیر حکومتی، بلکه در برخی امور که متخص حکومت است، نیز موضع گیری کرده و ارایه رهنمود کند. یازدهمین پیشوای شیعیان امام حسن عسکری(ع) با ارج نهادن به چهره های فرهنگی شیعه و بشارت آمدن منجی موعود، مسلمانان را به دستیابی به آرمان های والای اسلام امیدوار ساخت.(۱)

این امام بزرگوار در هشتم ربیع الثانی ۲۳۲ هجری در مدینه دیده به جهان گشود. «صامت، هادی، رفیق، زکی، سراج، مضی، شافی، نقی و عسگری» از لقب های امام حسن عسکری(ع) و «ابومحمد» کنیه این امام همام به شمار می رود.

امام(ع) با شهادت پدر بزرگوارشان، رسالت سنگین امامت را به مدت ۶ سال تا هنگام شهادت خویش برعهده گرفت. دوران زندگی یازدهمین پیشوای شیعیان با اختناق و محدودیت شدیدی‏ همراه بود اما ایشان با تدبیر و درایت، مسلمانان را برای دوره غیبت امام زمان(عج) آماده کرد و با روشنگری ها و آموزش های صحیح بر آگاهی و انسجام پیروان خود افزود. حکومت وقت چندین مرتبه امام یازدهم(ع) را زندانی کردند تا اینگونه عرصه را بر یاران آن والامقام تنگ کنند و بتوانند از تولد فرزند ایشان آگاهی یابند.  با وجود نظارت شدید دستگاه حکومتی، امام حسن عسگری(ع) با ایستادگی در برابر حاکمان وقت در جهت حفظ و گسترش اسلام کوشید.

جایگاه و نقش امام حسن عسکری (ع) در فرهنگ شیعه

وظایف امام حسن عسکری(ع) در کنار هدایت اعتقادی و فرهنگ سازی، مقابله با شبهات اعتقادی، مبارزه با کفر، استکبار و مشخص کردن حق از باطل بود که این مهم در شیوه ائمه معصومین (ع) وجود داشته است اما در سیره امام حسن عسکری(ع) دارای نکات قابل توجهی است؛ اینکه ایشان با اخلاق نیکوی خود دوست و دشمن را به سمت اسلام و تشیع سوق می دادند که نشان می دهد که اخلاق امام (ع) نخستین سلاح وی برای فرهنگ سازی مکتب شیعه بوده است؛ ضمن اینکه گفت و گو، مناظره حضرت با عالمان نیز در این امر نقش مهمی داشت که می توان به گفت و گو و مناظره ایشان با ادیان مختلف حتی اشخاص بی دین و رفع فرقه صوفیه یا دوگانه پرستان اشاره کرد. سلاح امام حسن عسکری (ع) برای فرهنگ سازی مکتب شیعه در جامعه مفاهیم و معارف اسلام بود. طبق روایت، شخصی به نام ابوهاشم همراه حضرت شدند که قبل از بازگو کردن حاجت شان امام همام حاجت وی را برطرف کردند، ضمن اینکه اشخاص دیگری هم بودند که توسط امام (ع) تامین معاش می شدند. چهارمین حربه، حربه حضرت در فرهنگ سازی مکتب تشیع گره گشایی از مشکلات غیر شیعیان بود که با مراجعه به وی امورات شان برطرف می شد. بنابراین می توان گفت امام (ع) از طریق اخلاق، مناظره و گفت و گو مباحثات علمی، معجزات و گره گشایی از امورات مردم نقش مهمی در فرهنگ سازی مکتب تشیع داشتند.(۲)

مهمترین اقدامات امام (ع) در دوران حیات

موضع گیری در قبال فرقه صوفیه در سیره تمامی معصومین(ع) مشخص و مشهود بود اما امام حسن عسکری(ع) در موضع گیری هایی که در برابر رافعی ها و فرقه ثنوی یا دوگانه پرستان داشتند با تربیت و آماده سازی شاگردان خود برای مقابله با شبهات و مبارزه با کفر به طور شخصی برای پاسخگویی وارد می شدند اما رسالت اصلی ایشان آماده سازی جامعه برای ظهور و تولد منجی عالم بشریت بود و با توجه به اینکه خلفای عباسی می دانستند که آغاز رسالت امام زمان (عج) بعد از وجود مقدس امام حسن عسکری(ع)خواهد بود از این رو از زمان امام جواد(ع) یک نوع محاصره خانگی برای ائمه اطهار(ع) در پیش گرفتند تا به هر شکلی که شده از تولد امام زمان(عج) جلوگیری کنند. بر همین اساس رسالت اصلی امام حسن عسکری(ع) آماده سازی جامعه برای حفظ و همچنین پذیرش مساله غیبت بود.

آماده سازی شیعیان برای دوره غیبت

ائمه معصوم(ع) اصحاب و شاگردانی داشتند که آنها را برای ترویج اسلام و بیان معارف دینی تربیت می کردند که امام حسن عسکری(ع) نیز از این امر مستثنی نبود اما این مساله در زمان ایشان به دلیل شرایط خاص یعنی تولد آخرین منجی و آخرین امام(ع) و آماده سازی برای عصر غیبت حساس تر شده بود از این رو نیاز به آماده سازی بیشتری توسط امام(ع) داشت.

برپایه روایت های برجای مانده از پیشینیان، امام حسن عسکری (ع) یا بیشتر اوقات در حصر خانگی به سر می بردند یا به مناطق مختلف تبعید می شدند به همین دلیل امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) پیوسته خود را از بسیاری شیعیان به جز عده ای از خواص پنهان می کردند. خلفای بنی عباس هم فشار بیشتری به ویژه بر امام حسن عسکری(ع) وارد می کردند، به همین دلیل حضرت(ع) یا از پشت پرده با خواص و غیر خواص ارتباط برقرار می کردند یا در مسیری که خلفای بنی عباس ایشان را به دربار احضار می کردند با شیعیان خاص خود تکلم می کردند. بنابراین یکی از راه های آماده سازی مقدمه ارتباط مردم با امام زمان(عج) در دوره غیبت همین بود که امام حسن عسکری(ع) مردم را با مساله غیبت امام و عدم حضور ایشان در میان جامعه آشنا کنند یعنی شیعیان را با این موضوع مأنوس کنند تا از غیبت امام زمان(عج) وحشت نداشته باشند.(۳)

نقش امام حسن عسکری(ع) در توسعه شبکه وکالت

امام(ع) به حکم شرایط نامساعد و محدودیت بسیار شدیدی که حکومت عباسی برقرار کرده بود، موفق به گسترش دانش دامنه دار خود در جامعه نشد اما در عین حال با همان فشار و خفقان شاگردانی تربیت کرد که هر کدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف اسلام و رفع شبهات دشمنان نقش موثری داشتند. در زمان آن حضرت(ع) تشیع در مناطق و شهرهای متعددی مانند کوفه، بغداد، قم، نیشابور، خراسان، مدائن، ری، آذربایجان، سامرا، بصره و گرگان گسترش یافت. گستردگی و پراکندگی مراکز تجمع شیعیان، وجود سازمان ارتباطی منظمی را ایجاد می کرد تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت از یک سو و ارتباط آنان را با یکدیگر از طرف دیگر برقرار سازد تا از این طریق آنان را از نظر دینی و سیاسی رهبری و سازماندهی کند. بر همین اساس بنی عباس از این مساله هراسان بود که مبادا امام(ع) از این طریق می خواهد، شورشی علیه حکومت داشته باشد در صورتی که سیره امام(ع) چنین نبود، بلکه ایشان شاگردان خود را بیشتر به صلح و آرامش دعوت می کردند.  نمایندگان امام(ع) به طور مستمر ماموریت های خود را انجام و مشکلات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را بررسی و به دست امام حسن عسکری(ع) می رساندند. به دلیل برخی سخت گیری ها و مشکلاتی که حکومت بنی عباس به وجود آورده بود، حضرت(ع) در منازل برخی از اصحاب حاضر می شدند و مشکلات وکلا و نایبان خود را بررسی می کردند. همچنین برای دعوت به خویشتن داری و پذیرش ولایت و غیبت امام زمان(عج) در مناطق مختلف نیز از پیک استفاده می کردند.(۴)

پی نوشت:

۱- آل یاسین، شیخ راضی، صلح امام حسن علیه السلام، تهران، نشر آسیا

۲- ابن طاووس، سیدرضی الدین علی بن موسی بن جعفر، مهج الدعوات و منهج العبادات، ترجمعه محمدتقی طبسی،

۳- مکارم الاخلاق، انتشارت اعلمی، ص ۴۵۸، ذریعه، ج۲۲، ص۴۲۱، نوابغ الرواه

۴- کمال الدین، ج۱، ص ۴۳، نورالابصار، غیبت شیخ طوسی، س۱۲۳