دسترسی‌پذیری؛ گام نخست عدالت اجتماعی برای معلولان

تا پیش از این اقداماتی که برای آماده‌سازی شهر و اماکن عمومی صورت می گرفت تا ارائه خدمات به معلولان آسان شود "مناسب‌سازی" نامیده می شد که همواره به عنوان یکی از مطالبات جدی از سوی جامعه معلولان پیگیری می‌شد اما با گذر زمان و رشد دیدگاههای انسانی و تمرکز بیشتر بر حقوق شهروندی امروزه واژه "مناسب‌سازی" جای خود را به واژه "دسترسی‌پذیری" یا "دست‌یابی‌پذیری" داده است.

دسترسی‌پذیری یا دست‌یابی‌پذیری به معنی بیشینه میزانی است که یک سامانه یا یک ابزار، برای بیشترین شمار استفاده‌کنندگان، دسترس‌پذیر باشد. به عبارت دیگر، دسترسی‌پذیری، میزان و درجه آسان بودن دسترسی است، چیزی که با آن بتوان به یک جایگاه مشخص، از هر مسیر و راهی رسید و دسترسی داشت. 

دسترسی‌پذیری چیزی است که آسانی استفاده شدن یک ابزار، یک فضا یا یک سرویس، برای هر کاربر را شرح می‌دهد و نباید با کارایی اشتباه گرفته شود.

 دسترسی‌پذیری می‌تواند به این صورت هم شرح داده شود: قابلیت دسترسی برای به کار انداختن یک سامانه یا یک ابزار، برای سود و هدفی خاص.

معنای دیگر دسترسی‌پذیری در زمینه ناتوانی‌های جسمی افراد است و حقی که آن‌ها برای دسترسی به هر سامانه یا ابزار دارند، همچنین ابزاری که این کاربران را توانمند می‌کند تا به حق دسترسی خود برسند. مانند نرم‌افزارهای خواننده صفحات وب، صندلی‌های چرخ‌دار و دیگر ابزار.

دسترسی‌پذیری حلقه طلایی توانمندسازی

معاون امور توانبخشی اداره کل بهزیستی خراسان رضوی با بیان این که دسترسی پذیری (Accessibility) در حقیقت امکان دسترسی افراد به استفاده از خدمات است گفت: کاربرد واژه مناسب‌سازی از این حیث که در این قالب، نوعی امتیازدهی به افراد دارای ناتوانی و معلولیت به ذهن متبادر می‌شود دیگر قابل طرح و پیگیری نیست.

مسعود فیروزی افزود: به این معنا نباید گفته شود که به عنوان مثال ۱۰۰ واحد از اماکن عمومی مناسب‌سازی شده و ۹۰۰ واحد دیگر هنوز مناسب‌سازی نشده است بلکه باید گفته شود امکان دسترسی پذیری معلولان به استفاده از خدمات ۹۰۰ واحد اماکن عمومی فراهم نیست و این نشان از نقص و خلاء موجود در ارائه خدمات و حقوق به این قشر است نه این که ایجاد امکان دسترسی برای آنان در ۱۰۰ واحد ارائه خدمتی خاص باشد.

وی تاکید کرد: استفاده از خدمات و امکانات موجود در جامعه و شهرها برای افراد بر اساس تفاوت جنس، قومیت، نژاد و زبان متفاوت نیست و معلولیت و ناتوانی افراد نیز از این امر مستثنی نیست و نمی‌توان آنها را از حقوق انسانی‌شان محروم کرد و در این معنی و دیدگاه باید بابت نبودن دسترسی و امکانات مناسب برای ارائه خدمات به معلولان عذرخواهی نمود.

معاون امور توانبخشی اداره کل بهزیستی خراسان رضوی گفت: شهر دسترس‌پذیر یا شهری که امکان پاسخگویی به نیازهای تمام افراد از جمله افراد عادی و افراد دارای انواع معلولیت‌ها و نیازهای خاص را داشته باشد دغدغه‌ای اساسی و فراگیر است.

فیروزی افزود: باید شرایط به گونه‌ای مهیا شود تا معلولان بتوانند از یک زندگی مستقل که ناشی از دسترسی به همه سطوح خدمات می‌شود برخوردار باشند و در حقیقت دسترسی‌پذیری و فراهم شدن آن حلقه طلایی توانمندسازی معلولان و گام نخست خدمت‌رسانی به آنان و بدل شدن آنان به فردی مستقل و تواناست.

وی اضافه کرد: به این ترتیب با حل مساله دسترسی‌پذیری، سایر مشکلات مهم معلولان از جمله اشتغال و حضور در جامعه و نقش‌آفرینی در اقتصاد حل می‌شود زیرا زمانی که به عنوان مثال فرد معلول برای رفع ساده‌ترین نیاز انسانی خود و استفاده از سرویس بهداشتی دچار مشکل و کمبود است دیگر نمی‌توان انتظار داشت که بتواند ساعتها در سرکار حاضر شود و این مثال را می‌توان در سایر زمینه‌ها از جمله انجام امور بانکی، خرید، ورزش و تفریح، تردد در بازارها و اماکن عمومی، حضور در مجامع و میهمانی‌ها در ابعاد و اشکال دیگری تسری داد.

قرنطینه، تجربه هر روزه زندگی یک معلول

پاندمی کرونا و فراگیری جهانی بیماری کووید ۱۹ همه ضرورتها و الزامات را تحت تاثیر خود قرار داد و به طرز بی‌سابقه‌ای تاریخ زندگی بشر، در جریان تمدن و فرهنگ، ارائه خدمات، فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، معیشتی، زندگی روزمره و حتی حیات انسان را تحت تاثیر قرار داد.

در این میان  اگرچه ارائه خدمات توانبخشی یا لااقل بخش عمده آن با هدف حفظ و تامین سلامت جانی افراد کاهش و در برخی موارد به صفر رسید اما آثار زیان‌بار آن بر افراد خدمت‌گیرنده این بخش باقی ماند و خسران ناشی از کرونا در بخش توانبخشی معلولان و سالمندان و بیماران نیز مشهود و قابل ارزیابی است.به این ترتیب توقف ارائه بخشی از خدمات توانبخشی که به ناگزیر و ناشی از شرایط ویژه به وجود آمده بود خود بر جریان عادی زندگی معلولان اثر کمفی گذاشت.

اما از زاویه دیگری هم می توان به ویروس کرونا و تاثیرات آن بر زندگی افراد جامعه و به خصوص معلولان نگاه کرد.

در این نگاه همدلانه با توجه به تجربه ماهها و روزها اعمال قرنطینه و محدودیت که همه را خسته و آزرده کرده است می‌توان تصور کرد که یک معلول که هر روز و هر لحظه زندگی خود را با این محدودیتها تجربه کرده و گذران می‌کند چه حال و روزی دارد آن هم در شرایطی که سایرین آزادانه و صرفا به دلیل برخورداری از تنی سالم و بی عیب امکان بهره‌بردن از لحظه لحظه زمان و زندگی خود را دارند اما یک معلول به واسطه عدم دسترسی‌پذیری در شهر و اماکن عمومی قادر به استفاده از حقوق اولیه شهروندی خود برای حضور در اجتماع نیست.

بی‌شک جهان امروز با جهان قبل از کرونا بسیار متفاوت است و نگاه نوع انسان به زندگی تغییر یافته است و در همین راستا شعار روز جهانی معلولان امسال تحت عنوان "ساخت جهانی بهتر پس از کرونا برای افراد دارای معلولیت" انتخاب شد زیرا همه انسانها تجربه کردند که اسارت در خانه و جمعی محدود به رغم توانمندی برای نقش‌آفرینی و نمایش توانمندی‌های فردی چه سخت و رنج‌آور است.

معاون امور توانبخشی اداره کل بهزیستی خراسان رضوی با اشاره به آثار ناشی از کرونا بر زندگی معلولان گفت: شیوع این ویروس همه‌گیر در جامعه موجب شد تا این قشر بیش از گذشته دچار سختی  و محدودیت شوند و البته امکان تجربه سخت زندگی و محدودیت در خانه برای همه افراد جامعه به اجبار فراهم شد.

فیروزی با بیان این که قرنطینه در حقیقت شکلی از زندگی روزانه یک معلول چه زن و چه مرد است افزود: یک معلول جسمی-حرکتی، ناشنوا یا نابینا امکان حضور و فعالیت در عرصه اجتماع و جامعه را به راحتی ندارد و با توجه به سختی و عدم امکان انجام همه امور توسط خود فرد و نیاز به کمک سایرین و فراهم نبودن زمینه دسترسی در اماکن ترجیحش  بیرون نیامدن از خانه است.

وی ادامه داد: به همین دلیل کم کم فرد معلول از جامعه فاصله گرفته و به نوعی اسارت و خودقرنطینگی برای خود و خانواده‌اش ناچار شده و بسنده می‌کند حال آن که باید نسبت به زمینه‌سازی برای حضور آنان در جامعه و استفاده از حقوقشان اقدام شود.

وی با اشاره به نامگذاری شعار امسال روز جهانی معلولان گفت: مضمون این شعار نشان می‌دهد که دنیای امروز به سختی زندگی معلولان به خوبی پی برده است و بر ضرورت زمینه‌سازی برای اصلاح وضعیت موجود برای بهره هرچه بیشتر معلولان از زندگی در دوران پساکرونا تاکید دارد.

معاون امور توانبخشی اداره کل بهزیستی خراسان رضوی با بیان این که یکی از مقوله‌های مهم در زمینه‌هایی نظیر فناوری اطلاعات و بانکداری، دسترس‌پذیری است گفت: باید نسبت به فراهم سازی و زمینه‌سازی برای استفاده معلولان از فناوری‌های نوین تلاش کرد زیرا در شرایطی که آنها امکان حضور فیزیکی در محل بانک و یا یک مجموعه را ندارند می‌توانند با استفاده از نرم‌افزارهای مختلف و هوشمند در این زمینه بهره ‌ببرند حال آن که در طراحی این نرم افزارها هیچ توجهی به نیازهای این قشر مهم از جامعه نمی‌شود.

فیروزی افزود: از سوی دیگر نگاه تحقیرآمیز و مالامال از ناامیدی به افراد دارای معلولیت که آنها را افرادی بدبخت می‌داند، شق دیگری از نگاه‌های اشتباه به این گروه است.

وی ادامه داد: درک تفاوت‌های بین انسانها عامل اصلی و تعیین‌ کننده رفتار بین آنهاست همان گونه که بسیاری از افراد تندرست قادر به انجام برخی امور نیستند باید بپذیریم که معلولان نیز در انجام برخی امور توانایی لازم را ندارند و این هیچ ارتباطی با ضعف یا ناتوانی آنها ندارد بلکه تفاوت آنها با سایرین را می‌رساند.

این مسوول در حوزه توانبخشی معلولان گفت:افراد دارای معلولیت به دلیل داشتن محدودیت در انجام برخی امور، تا حدودی متفاوت از سایرین زندگی می‌کنند اما بسیاری از ما از این مساله غافلیم و ممکن است با رفتار یا نگاه خود آنها را برنجانیم و از این رو باید اذعان داشت که پرداختن به روانشناسی معلولیت از اهمیت بسیاری برخوردار است.

مدیرکل بهزیستی خراسان رضوی نیز در این زمینه هدف از دسترس‌پذیری را در نظر گرفتن شرایط ویژه گروهی خاص از افراد جامعه و متناسب‌سازی زمینه‌های مختلف زندگی اجتماعی برای این افراد دانست.

حمیدرضا پوریوسف افزود: دسترسی‌پذیری باید به گونه‌ای باشد که این قشر، توانایی بهره‌مندی از امکانات و فرصت‌های موجود در جامعه را به صورتی برابر با افراد عادی داشته باشند.

وی ادامه داد: فراهم‌سازی بسترهای لازم جهت بهره‌مندی افراد مبتلا به عارضه‌های ناتوانی یا کم‌توانی، برای این که این قشر بتوانند جدای از تفاوت‌های جسمی و ذهنیشان با دیگر افراد جامعه، از یک سامانه و یا ابزار به راحتی استفاده کنند از جمله نیازهای جامعه امروز است.

مدیرکل بهزیستی خراسان رضوی با اشاره به این که اصولا افراد معلول به واسطه ناتوانی‌های ناشی از معلولیت خود به شدت به کمک و همکاری سایرین نیازمند می‌شوند گفت: در صورتی که امکان دسترسی برای همه افراد جامعه به صورت یکسان فراهم باشد دیگر فرد معلول برای ورود به یک ساختمان، استفاده از خدمات سرویس بهداشتی، تردد در محلهای متفاوت و اماکن عمومی دچار مشکل و نیازمند همراهی و همکاری دیگران نیست و به نوعی استقلال در انجام امور فردی و اجتماعی خود می‌رسد.

پوریوسف افزود: به این ترتیب ایجاد استقلال برای یک فرد معلول هم کمک‌کننده انجام امور توسط وی و هم موجب افزایش اعتمادبه نفس در وی برای انجام امور می‌شود و توجه و تمرکز وی را از ناتوانی‌اش برداشته و بر انجام امور به شکل مطلوب انتقال می‌دهد.

وی ادامه داد: مقوله دسترس‌پذیری برای معلولان به ۲ بخش قابل تقسیم است دسترس‌پذیری فضاهای شهری و مناسب‌سازی این فضاها و نیز دسترس‌پذیری فضاهای مجازی و نرم افزارهای موجود.

مدیرکل بهزیستی خراسان رضوی گفت: از جمله مزایای دسترس‌پذیری می‌توان به مواردی چون حضور افراد ناتوان یا کم‌توان در فعالیت‌های اجتماعی و پرهیز از انجام فعالیت‌های اجباری، ایجاد زمینه افزایش مشارکت افراد معلول در بحث‌های اجتماعی،افزایش اعتماد این افراد به جامعه و نیز بهبود حس تعلق اجتماعی در آن‌ها، ایجاد زمینه پیشرفت استقلال افراد معلول در زمینه‌های مختلف و بهبود سطح کیفیت زندگی معلولان اشاره کرد.

پوریوسف افزود:ایجاد زمینه لازم برای ظهور و بروز استعدادها و توانایی‌های افراد کم‌توان و ناتوان، بهره‌گیری از توانایی‌های این افراد در زمینه‌های گوناگون، ایجاد فرصت مناسب برای تبدیل این افراد به شهروندانی معمولی و فعال،رعایت حقوق شهروندی معلولان و احترام به این حقوق از دیگر مزایای قابل ذکر است.

خراسان رضوی دارنده دومین رتبه در تعداد معلولان

معاون امور توانبخشی اداره کل بهزیستی خراسان رضوی با بیان این که این استان پس از تهران رتبه دوم کشور را از نظر تعداد معلولان شناسایی شده و زیرپوشش دارد گفت: هم اکنون ۱۲۸ هزار و ۱۴۸ معلول در بهزیستی خراسان رضوی دارای پرونده و زیرپوشش خدمات هستند.

فیروزی با بیان این که معلولان جسمی و حرکتی با بیش از ۵۸ هزار نفر بیشترین شمار معلولان زیرپوشش استان را تشکیل می‌دهند افزود: معلولان ذهنی با بیش از ۳۸ هزار نفر، معلولان شنوایی با ۱۷ هزار و ۷۵۵ نفر، معلولان بینایی با بیش از ۱۶ هزار نفر رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص می‌دهند و سایر معلولان نیز دچار ناتوانی روانی، صوتی و گفتاری و موارد دیگر هستند.

وی ادامه داد: از این تعداد بیش از ۲۵ هزار نفر دچار معلولیت ضعیف، بیش از ۴۰ هزار نفر دارای معلولیت متوسط، بیش از ۴۶ هزار نفر دچار معلولیت شدید و بیش از هزار نفر نیز دارای معلولیت خیلی شدید هستند.

معاون امور توانبخشی اداره کل بهزیستی خراسان رضوی گفت: بیش از سه هزار نفر هم در رده معلولیتهای نامشخص از نظر شدت قرار دارند.

استان خراسان رضوی دارای بیش از ۶.۴ میلیون نفر جمعیت است و میانگین شیوع معلولیت در این استان حدود چهار درصد است.