"حرف مفت در ترازوی نقد"

احسان حمیدزاده، این جمله‌ها را برای تمرین بازیگری در نقش ناصرالدین شاه در نمایشنامه‌ای که خودش نوشته، بیان می‌کرد.
ناصرالدین شاه نمایشنامه حمیدزاده، کلاه بدون پشم بر سرداشت.سبیلش را که همانند چنگال‌های خرچنگ از دماغش بیرون زده بود، بین انگشتان سبابه و شست دست راستش پیچاند؛ چماق نقره‌ای را دردست چپش بالا برد و فریاد زد: فرمان پیشین خودمان را که تشویق به بیان حرف مفت بود، پس گرفتیم و اگر حرفی را که مسئولان دربار خودمان بزنند و تشخیص دادیم یاوه است، آنان را به پرداخت دو کرور پول بیشتر مکلف خواهیم کرد.
حمیدزاده انگیزه خود را از نوشتن این نمایشنامه، نمایاندن روشی نکوهیده دانست که امروزه با گسترش بیش از پیش شبکه‌های اجتماعی فراگیرتر شده است و این رفتار همانا در قالب حرف‌هایی بیان می‌شود که اگر برای آن‌ها مالیات و کیفر مقرر می‌شد، کسی چنین سخنانی بر زبان نمی‌آورد یا بسیار احتیاط می‌کرد.
او به کارگیری اصطلاح "حرف مفت " را که بین مردم و برخی خواص و حتی متن‌های رسمی رواج دارد برای توضیح این رفتار و گفتار، تاحدودی مناسب می‌داند.
چون عبارت حرف مفت را منتسب به ناصرالدین شاه کرده‌اند و داستانی در این زمینه رواج داده اند، حمیدزاده ترجیح داده که نمایشنامه خود را برپایه شخصیت همین شاه بلندمدت قاجار بنویسد.
داستانی که دراین زمینه بیان و ثبت شده چنین است که با آمدن دستگاه تلگراف به ایران، کسی از آن به دلیل پولی یا غریب بودن استقبال نکرد ولی زمانی که ناصرالدین شاه اعلام کرد که مخابره نوشته با تلگراف رایگان است، فوج گروندگان به این وسیله مخابراتی سیل آسا شد؛ این بار شاه قاجار دستور داد از این پس حرف مفت بس است و باید بابت فرستادن و بیرون دادن حرف، پول بدهید که داستان‌سرایان ننوشته اند پس از آن دستور و در آن زمان، شمار حرف مفت کم شد یا نه.                  
بیان "حرف مفت" گاهی بین مردم عادی و میان برخی مسوولان انگشت شمار در حد اندک رواج دارد که می توان این سخنان را لاف و گزاف، بیهوده گویی، خالی بندی، خودبرتر پنداری، برای جلب توجه و مانند آن تفسیر کرد که تاثیر چنین سخنانی بستگی به گوینده آن دارد.
به طور معمول، سخن بیهوده مردم عادی عواقب مهلک و مخربی ندارد و در زمره شوخی، عقده‌گشایی و سوزدل طبقه‌بندی می‌شود اما چنین سخنانی اگر از زبان برخی مسئولان کم‌شمار بیان شوند در بهترین حالت موجب بدبینی مردم به این حاکمان خواهد شد و اگر بدبینانه به موضوع نگاه کنیم زاینده نفرت هم می شود.
نمونه‌هایی که می‌توان در ردیف حرف نیازمند مالیات (حرف مفت) طبقه بندی کرد: تیم ورزشی شهر ما نه تنها در ایران بلکه درهمه جهان شناخته شده و جهانیان شیدای نشان دادن گوشه چشمی از ما هستند اما ما محلشان نمی گذاریم؛ می خواهند با واکسن زدن به مردم، ریشه نیمی از جمعیت دنیا را بزنند؛ الان که در خدمت شما هستم، چند دعوت نامه در جیب کُتم و در کشو میزم لحظه شماری می کنند که مرا به سازمان فضایی ناسا ببرند.
بازهم ادعاهایی که شایسته وضع مالیات هستند: نازک ترین برگ گل خاورمیانه در گلفروشی استان ما فروخته می‌شود؛ابهت من چنان مردم جابلقا را گرفت که با زبان مادری خودمان،نامم را صدا کردند و من گفتم چه کسی بود صدا زد گرشاسب.  
چند خط کج و خمیده در این نقاشی، نشانه قاشق است و قاشق هم مربوط به فرقه زباله پرستان است، فلان کلمه رواج یافته در ایران، ریشه اش از زبان سرخپوستان دریاچه تی تی کاکای آمریکای جنوبی گرفته شده است...این نمونه ها هم در زمره سخنانی است که نه گوینده آن خود را نیازمند توضیح و اثبات می‌داند و نه اغلب اوقات، کسی از گوینده این سخنان مدرک و سندی می خواهد.  
تبعات چنین سخنان و " حرف های مفت " به ویژه در بعد بدآموزی، اعتماد به نفس دروغین، رواج شبه علم، نهادینه شدن دروغ و اخلاق های نکوهیده دیگر مشخص است.
شاید خانواده هایی سخنان بی پایه درباره واکسن کرونا، تیم ورزشی برتر درجهان، دعوت نامه از ناسا، مرکزیت خاورمیانه برای قیاس، قاشق زباله پرستی و دریاچه تی تی کاکا را باور کنند که همه موارد عواقبی دارد اما دستکم تبعات بهداشتی روی گردانی بخشی از خانواده ها برای تزریق واکسن ویروس کرونا، فاجعه بار است.

خوش بود که محک نقد آید به میان
علی عربی استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه شهید چمران اهواز معتقد است: سازو کار و روشی معین با ضمانت اجرایی وجود ندارد که مسئولیت پذیری درباره بیان سخن و ادای کلام را برای افراد ساماندهی و بهنجار کند.
وی در گفت و گو با ایرنا این را نیز گفت که افزون بر نبود چارچوب روشن قانونی برای بازداشتن برخی مردم و حکمروایان از بیان سخنان بدون پشتوانه، گاهی شرایط مجادله فراهم نیست و امکان دارد تبعاتی برای افراد افشاکننده حرف های بی پایه نیز رخ دهد.
پیگیر نبودن عامه مردم در زمینه ادعاهایی که مطرح می شود، منفعل بودن و رهاکردن کنشگری در زمینه سخنان افراد و برخی مسئولان از طرف رسانه ها و عادی شدن حرف های بی‌پایه از آسیب هایی است که این جامعه شناس در این زمینه عنوان کرد.
عربی به بحث ویروس کرونا اشاره کرد که به گفته او سخنان متناقض، بی اساس و مضحک درباره آن از زبان برخی افراد مسئول و  غیرمسئول و اشخاص بی ربط بیان شد که اگر از نظر اصولی پیگیری می شد و شرایط  پیگرد درباره افراد سخنگو فراهم بود، این سخنان تکرار نمی‌شد.  
شبکه های اجتماعی و فضای مجازی، عرصه جدیدی را برای بیان "حرف مفت " فراهم کرده است اما صاحبان شبکه های فراگیر با اعمال محدودیت هایی از بیان این حرف ها ممانعت می کنند.
استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه شهید چمران اهواز در این زمینه گفت:راستی آزمایی فیسبوک و توئیتر که با زدن برچسب و تعیین رنگ، اجرا می شود راهکاری نسبتا قابل اعتنا برای شناخت سخنان بی پایه از حرف‌های درست است.  
عربی پیشنهاد کرد که مطبوعات و رسانه های مستقل کشور ما  هم چنین کارکردی را درباره تشخیص سخنان درست و بی پایه به کار گیرند و به این ترتیب هم راستی آزمایی محقق می‌شود و هم رسانه ها را از انعکاس سخنان سست می رهاند.
از دیدگاه این استاد دانشگاه، گاهی ادعاهای بی پایه در برخی کشورها پشتوانه هایی سیاسی و ایدئولوژیک دارند و مخالفت یا نقد آنها خطوط قرمز حساب می شوند که راستی آزمایی و برملاکردن بی پایه بودنشان برای افراد پیگیر، مشکل ساز می شود و اگر کسی برای سنجش این ادعاها اقدام کند با عواقبی مواجه می شود.
او وجود این مورد را مشکل ساختاری نامید و گفت: در کشورهایی که بیشتر مسائل به سمت سیاست زدگی سوق داده شده، چنین مشکلی وجود دارد و مطرح و مشخص کردن نابخرادانه بودن فلان سخن به دیوارعدم تحمل برخورد می کند.   
این فرد دانشگاهی روش های فرهنگی را راهکار مقابله با سخنان و " حرف مفت" می داند و می گوید: اتخاذ روش هایی برای حساسیت سازی جامعه نسبت به  این سخنان بی پایه از جمله نوشتن مطالب درمطبوعات و اختصاص ستون مخصوصی توسط  ارباب جراید در زمینه این رفتار می تواند مفید باشد.
عربی بیان کرد: مطالبه گری و پرسشگری، حداقل کاری است که می توان در برابر مدعیان سخنان انجام داد و به صورت ساده از آنان پرسید سخنانتان را برپایه کدام اطلاعات، مدارک، تحقیقات، آزمایش و سند عنوان می کنید؟
عصاره سخن استادیار علوم اجتماعی دانشگاه شهید چمران اهواز این است: اگر ترازوی گرانسنگ نقد باشد،حرف مفت نمی ارزد و چه بسا خریدار هم نخواهد داشت.

من علامه‌ام، علامه منم
ساناز چراغی روانشناس و مدرس دانشگاه اعتقاد دارد که در زمینه مبحث حرف های بی پایه و اساس یا اصطلاحا حرف مفت، باید به ویژگی کسانی که گوینده این حرف ها هستند همچنین کسانی که این سخنان را باور می کنند، توجه کرد.
وی در مصاحبه با ایرنا ادامه داد: برخی از مطرح کنندگان حرف های بی پایه، از ایجاد تب و تاب و شایعه در جامعه لذت می برند و به نوعی با این روش خود، در پی ایجاد هیجان هستند و یکی از اهدافشان ساختن فضای ناسالم اجتماعی است تا به این اهداف خود برسند.
چراغی بیان کرد: برخی از بیان کنندگان سخنان سست، خود را علامه دهر می دانند و با همین پندار، نیازی به مشورت و یاری دیگران برای ابراز سخنانشان قائل نیستند و معتقدند چون من می گویم پس سخن من درست است؛ این افراد اعتماد به نفس بالایی برای بیان حرف های بی پایه خود دارند.     
جلب توجه حتی با گفتن حرف دروغ و بی اساس، پخش سخنان بیهوده در شبکه های اجتماعی برای جمع کردن فالوور (دنبال کننده)، و داشتن توهم که نوعی اختلال شخصیتی است از دیگر ویژگی های بیان کنندگان حرف مفت از دیدگاه این روانشناس است.
شنوندگان و پذیرندگان حرف مفت هم از دیدگاه این روانشناس با ویژگی هایی همچون زودباوری و اعتماد به نفس پایین شناخته می‌شوند.
چراغی مثالی در این زمینه زد و گفت: افراد دارای اعتماد به نفس پایین معتقدند چون فلان سخن را مادرم، معلمم و کسانی که منبع قدرت هستند گفته اند پس درست است و چشم و گوش بسته و بدون تحقیق می پذیرم.
بحث تفکر انتقادی پایین نزد افرادی که حرف های بی اساس را قبول دارند از دیدگاه این مدرس دانشگاه نیز اهمیت دارد.
به گفته چراغی، افزون بر زودباوران، بیان کنندگان سخنان بی پایه و اساس هم تفکر انتقادی پایین دارند که نماد چنین خصلتی تحقیق نکردن و بدون تحقیق پذیرفتن است و منجر به بیان حرف های بی پایه می شود.
راهکار این روانشناس برای مقابله با حرف های بی اساس، رشد تفکر انتقادی و رفتن به دنبال پژوهش و پرس و جو درباره سخنان است تا حرف مفت از جامعه رخت بربندد.  

حرف بی‌پایه می زنم، پس هستم
ناصر بهمنی استاد دانشگاه و دبیر هیات اندیشه ورز امور اجتماعی استان فارس، این دیدگاه را مطرح کرد که ‌از نظر روانشناسی، انسان ها دارای تفاوت های فردی مختلفی هستند و رفتارهایشان نیز در این چارچوب قابل اعتنا و بررسی است.
او در مصاحبه با ایرنا ادامه داد:‌مثلا یک دانش آموز با نمره های خوب و رفتار مناسب، خود را به اولیای مدرسه و والدین می‌شناساند ولی دانش آموزی دیگر با شیطنت و برهم زدن کلاس و قلدری به معرفی خود اقدام می کند.
این روانشناس گفت: ‌کسانی که از راه نامعمول می کوشند خود را به جامعه معرفی کنند دچار کمبود هستند و به جای اینکه در مسیر مثبت، اظهار وجود کنند خود را به گونه ای دیگر تابلو می کنند و این افراد از نظر شخصیتی دچار مشکل هستند.
"‌ ‌کسانی که حرف های بی پایه می زنند از آن دسته افرادی هستند که خواستار معروف شدن به هر قیمتی هستند؛ اگر قرار است کسی درباره موضوعی علمی مانند تاثیر دارو واکسن صحبت کند باید متخصص امر باشد یا از متخصصان درجه یک و منابع متقن نقل قول کند".
این روانشناس با بیان این مطلب همچنین گفت:باید رفتار افرادی را که بدون پایه حرف می زنند اصلاح کرد هر چند از نظر روانشناسان، رفتارهای تثبیت شده پس از ۴۰ سالگی بسختی اصلاح می شود.
بهمنی با ذکر این مثال که یک مقام نظامی درباره کود شیمیایی اظهار نظر کرده است اضافه کرد:‌همه نباید اجازه داشته باشند درباره همه چیز اظهار نظر کنند و نکته دیگر اینکه اگر کسی به سخنی که می گوید پای‌بند نباشد، بیان کننده حرف مفت است؛ اگر کسی که ادعا دارد باید فلان کار صورت گیرد ولی خود او عامل به آن عمل نیست، حرف بی‌ پایه زده است.