سایه تخریب بر سر گذر ۶۰۰ ساله «حیدر تکیه سی»

به گزارش ایرنا، از پل تاریخی «قاری» تبریز در امتداد خیابان ثقه الاسلام که به سمت شمال راه بیافتی، ۳۰۰ متر جلوتر، سمت چپ و روبروی ضلع غربی مجموعه تاریخی «مقبره الشعرا»، وارد گذری می شوی که نام «حیدر تکیه سی» (تکیه حیدر) را به دوش می کشد؛ نامی که در ذات خود تاریخی ۶۰۰ ساله را متجلی است و از قدمت و غنای این محله نشان دارد. 

البته این محل از سمت «چای کنار» نیز راهی دارد که از «قویون میدانی» (میدان گوسفند) می گذرد و خود داستانی دراز دارد؛ اکنون این محل مرکز تمرکز رنگرزی های قالیبافان تبریز است و استاد بهروز خاماچی، مورخ و پژوهشگر تبریزی، معتقد است که جمعی از مردم بخش «مهربان» و شهر «هریس» با حضور در این محل در دوره قاجار، به آن رونق دادند. 

ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که گذر «حیدر تکیه سی»، ورودی محله «سرخاب» نیز محسوب می شود و تا چند دهه قبل «دروازه سرخاب» آن به عنوان یکی از دروازه های هشت گانه تبریز نیز از این محله قدیمی نگهبانی می کرد؛ البته «دروازه سرخاب» نیز در غیبت عقلانیت و دوراندیشی مدیران شهری در دهه های گذشته به سرنوشت پنج دروازه دیگر دچار و نابود شد تا تبریزیان از دروازه های ۲۵۰ ساله خود تنها یکی از لنگه های دروازه «باغمیشه» و کل «دروازه خیاوان» را پابرجا داشته باشند. 

در اهمیت گذر «حیدر تکیه سی» این نکته نیز گفتنی است که این محل که به رغم تخریب های چند دهه ای بافت تاریخی همچنان بناها و آثار معماری زیادی از تبریز قاجار را در دل خود صیانت کرده است، از سمت چپ نیز به مجموعه دیوانی میدان حسن پادشاه و بافت تاریخی «بازار» منتهی می شود که یادگاری از دوره حاکمیت سلسله «آق قویونلو»هاست و خود تنه به ۸۰۰ سال قبل می زند. 

مشاهدات میدانی خبرنگار ایرنا از داشته های تاریخی معماری «حیدر تکیه سی» و مطابقت آن با کتب تاریخی، گویای این واقعیت است که ضلع جنوبی این محل نیز مجموعه بناهای متعلق به قایم مقام فراهانی، وزیر اعظم باهوش عباس میرزا نایب السلطنه را در خود جای می داد که امروز کوشک آن در بوستان «قایم مقام»، نوازشگر چشم ایران دوستان است و امتدادش به شرق به کوچه «یخچال دربندی» در ابتدای خیابان «ششگلان» منتهی می شود و خود یادگار شکوه و عظمت ایالت آذربایجان در ابتدای سر کار آمدن قاجار است. 

در ضلع جنوبی این محل همچنین خانه تاریخی «ثقه الاسلام»، شهید آزادیخواهی و مشروطه به دست روس های تزاری در محرم ۱۲۹۰ شمسی، و نیز خانه تاریخی «شربت اوغلی» واقع شده است.

در باب تشریح اهمیت محله «سرخاب» همین بس که این محله تاریخی به عنوان یکی از چند محله بزرگ تبریز، دارای بازارچه مخصوص به خود، چندین باب حمام و مسجد تاریخی بوده و نام کوچه های آن، هر یک به تنهایی در سپهر تاریخ و تمدن ایران زمینه، حداقل در تاریخ معاصر، می درخشد؛ کوچه هایی مانند «خان قیزی کوچه سی» (کوچه دختر خان که اشاره به سکونت دختر ستارخان سردار ملی در آن دارد)، «سرکار آتی»، «ظهیر الدیوان»، «مجیر مولوی»، «چاپارباشی» و ...

محله «سرخاب» تبریز همین امروزش بیش از ۱۰ باب خانه تاریخی همچون «سرخه ای» دارد که در زوایای پیدا و پنهان آن آخرین نفس های خود را می کشند و این را می توان در گلایه اهالی از بی توجهی شهرداری به ساماندهی محله به خوبی دریافت.

اینها را نوشتم تا مشخص شود که گذر «حیدر تکیه سی» چه اهمیت تاریخی دارد و کدام برش هایی از تاریخ ۸۰۰ سال اخیر تبریز  را در دل خود جای داده است. 

در تشریح وجه تسمیه «حیدر تکیه سی» نیز باید گفت که نام این محل برگرفته از تکیه ای است که سلطان حیدر تونی از سلسله قلندریه خراسان ۶۰۰ سال در این‌ محل بنیان نهاد و فعالیت آن تا دوره رضاخان ادامه داشت و آن زمان به بلای تخریب گرفتار آمد.

اما آنچه نام این گذر تاریخی را در روزهای اخیر بر سر زبان ها انداخته و افکار عمومی را به اهمیت آن حساس کرده، انتشار تصاویری از اقدام برای تخریب آن با استدلال غیرمنطقی «مسیرگشایی» است.

در روزهای گذشته، تصاویری از طاق های ضربی فروریخته و مغازه های تخریب شده گذر «حیدر تکیه سی» در فضای مجازی به شکل گسترده ای دست به دست می شود که در آنها، شهروندان مدیریت شهری تبریز و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی را به بی کفایتی در نگهداری از میراث تاریخی تبریزیان متهم می کنند.

در یکی از تصاویر منتشر شده در فضای مجازی در این باره، پارچه نوشته ای بر روی کرکره چوبی در یک مغازه با سر در ضربی به چشم می خورد که در آن نوشته شده است: "به مالک یا مالکین این ملک اخطار می گردد ظرف مدت ۱۰ روز جهت تعیین تکلیف و رفع خطر از ملک خویش از تاریخ ۹۹.۹.۲ به معاونت خدمات شهری شهرداری ۱۰ مراجعه  نمایند. در غیر اینصورت بر اساس بند ۱۴ قانون شهرداری ها اقدام و به اضافه ۱۵ درصد هزینه خدمات اخذ خواهد شد".

در تصاویر منتشر شده از تخریب گذر «حیدر تکیه سی» همچنین منظره بدیعی از باقیمانده پنجره های ضربی دیوارهای طبقه دوم یک کاروانسرای تاریخی به چشم می خورد که ببه گفته علی قوچی، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صناییع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، متعلق به دوره قاجار است. 

قوچی به ایرنا می گوید که هر چند این کاروانسرای تاریخی در تملک شهرداری تبریز است، اما این اثر بخشی از شناسنامه هویتی تبریز است و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی در سال های قبل، بخشی از زیرزمین آن را مرمت و استحکام بخشی کرده است. 

او با تاکید بر لزوم صیانت از میراث تاریخی شهر برای شرمنده نشدن در نزد آیندگان، تاکید می کند که اداره کل میراث فرهنگی آماده هر گونه همکاری با شهرداری برای صیانت از بافت تاریخی گذر «حیدر تکیه سی» است. 

از سوی دیگر، هر چند رسول وظیفه شناس، شهردار منظقه ۱۰ تبریز نیز در گفت و گو با رسانه ها اعلام کرده که مسیرگشایی ۱۲ متری در این محل تاریخی، بر اساس نقشه تفصیلی شهرهاست و در اجرای آن با همکاری اداره کل میراث فرهنگی تلاش می شود گذر ۶۰۰ ساله «حیدر تکیه سی» دست نخورده باقی بماند، اما انتشار تصاویر کاروانسرای تاریخی تخریب شده، بیانگر چیز دیگری است. 

همچنین در استناد مدیریت شهری تبریز به طرح تفصیلی شهرها برای مسیر گشایی در بافت های تاریخی، به عنوان عامل ویرانی و نابودی آنها، باید گفت که «‌طبق مصوبات شورای عالی معماری و شهرسازی در خصوص شاخص‌های لازم جهت بازیابی هویت شهرسازی و معماری ایرانی اسلامی، مصوبه‌ی محدوده‌ی بافت فرهنگی تاریخی ۱۶۸ شهر در سال ۹۴ و مصوبه‌ی پیرامون اصلاح آن، مصوب ۹۶، محدوده فرهنگی تاریخی شهرها مجموعه‌ای یکپارچه بوده که هر گونه مداخله در آن به ویژه مداخله‌ی کالبدی از جمله تخریب بناها، تعریض گذرها، افزایش ارتفاع و افزایش تراکم جمعیتی، وحدت آن را مخدوش کرده و موجب از بین رفتن هویت و شواهد موجود مبنی بر ارزش تاریخی آن می‌شود» و این امر در مورد محله تاریخی «سرخاب» و گذر «حیدر تکیه سی» نیز صادق است.

در نهایت باید گفت که صیانت از بافت تاریخی از وظایف و کارکردهای اصلی مدیریت شهری در همه جای دنیاست؛ امری که به نظر می رسد در تاریخ ۹۰ سال اخیر تبریز مغفول واقع شده و تببعات جبران ناپذیری چون تخریب گورستان های تاریخی، بناهای چند صد ساله و محلات قدیمی را به دنبال داشته است و تخریب «مغازه های مجدالملک» (که با نام های دیگری چون «مجیدیه» و مجدالملک» نیز شناخته می شود) به عنوان یکی از نخستین پایگاه های تجدد در تبریز و ایران زمین در ضلع جنوبی رودخانه «میدان چایی» و به فاصله اندک از گذر «حیدر تکیه سی» از جمله آنهاست. 

نکته دیگر آزار دهنده در مورد تخریب گذر تاریخی «حیدر تکیه سی» که میان کاربران فضای مجازی دست به دست می شود، وعده مسیر گشایی به مردم محل توسط یکی از اعضای شورای شهر است که گفته می شود با کارکرد انتخاباتی در آستانه انتخاباتی آتی شورای شهر تبریز انجام شده است.

امید که شهرداران مناطق تبریز با مطالعه تاریخ غنی این شهر به عنوان یکی از معدود مادرشهرهای ایران و شناسنامه تاریخی کشورمان به ویژه در تاریخ معاصر، از خاموش کردن ناخواسته چراغ تاریخ و تمدن در مناطق تحت مدیریت خود اجتناب کنند تا خدای ناکرده نامشان در تاریخ این مرز و بوم به بدی یاد نشود و در نزد آیندگان سیه روی نشوند.