یلدا، جشنی به سرخی و شیرینی انار

به گزارش ایرنا،  انواع خوراکی‌های حاضر در سفره یلدا  هر یک نمادی از سنت‌های کهن ایرانی هستند، انار گل سرسبد این خوراکی‌هاست که با پیشینه‌ای چند هزار ساله، رنگ و بویی بهشتی به شب یلدای ایرانی می‌دهد.

شاهین سپنتا، پژوهشگر فرهنگ ایران روزیکشنبه در گفت و گو با ایرنا درباره انگیزه‌ برگزاری جشن شب چله نزد ایرانیان گفت:جشن شب چله، پیشینه‌ای به دیرینگی کیش مهر در ایران زمین دارد و جشن زایش مهر، بلندترشدن روزها، پیشواز گرم شدن و بارورشدن زمین و آغاز دوباره کشت و کار است.

وی اظهارداشت: در حقیقت جشن شب چله، آغاز یک دوره چهل روزه است که به جشن سده ختم می‌شود که آن هم آغاز یک دوره ۱۰۰ روزه سالانه (از ۱۰ بهمن‌ماه تا ۱۵ اردیبهشت‌ماه) است.

پژوهشگر جشن‌های ایرانی درباره انگیزه‌های گستردن خوان شب یلدا که خانواده‌های ایرانی را تا پاسی از شب به گرد خود جمع می‌کند، یادآور شد: گستردن سفره آیینی یا خوان شب چله در این جشن همچون دیگر جشن‌های ایرانی در سنت‌های کیش مهر و گستردن سفره "میَزد" ریشه دارد که در دورهمی پیروان این کیش یا "بزم مهر"، گسترده می‌شد، گستردن سفره‌های آیینی در فرهنگ ایران جنبه‌ای نمادین دارد و سفره نمادی از گستره زمین است، براین پایه، روی آن نمادهای زایندگی، روشنایی و برکت می‌گذاشتند.

وی افزود: اگرچه امسال امکان دورهمی‌های خانوادگی به خاطر شیوع ویروس کرونا فراهم نیست اما در گذشته مردم در جشن یلدا یا شب زایش مهر، در بزم مهر، با همدیگر هم‌نشین و هم پیاله و هم‌سفره می‌شدند و تا هنگام سپیده دم و لحظه زایش مهر، شب‌زنده‌داری می‌کردند.

سپنتا با اشاره به خوراکی‌هایی که به عنوان شب‌چره در شب یلدا بر سر سفره گذاشته می‌شوند، به اهمیت انار بیش از بقیه اشاره کرد و افزود: از دیرباز بر خوان شب چله، نان، شیرینی، خشکبار، دانه‌های خوراکی و میوه می‌گذارند ولی گل سرسبد همه این خوراکی‌ها که رنگ و بویی بهشتی به خوان شب چله می‌دهد، انار است.

وی یادآور شد: زادگاه انار، ایران است و ایرانیان از دیرباز موفق به کشت نمونه‌های پربازده آن شدند، ریشه کهن واژه انار، در زبان فارسی، "هم‌دانه" است که به معنی هم‌نشینی دانه‌های فراوان در کنار همدیگر و نشان از "پُردانگی" آن است. در فرهنگ ایرانی، پُردانگی میوه انار، به نشانه زایندگی ایزدبانو آناهیتا مادر مهر یا میترا، نماد زایش و  فراوانی بوده است و از این روی انار را در شب یلدا یا شب زایش مهر به عنوان نمادی از آناهیتا، مادر مهر تابان، بر سفره می‌گذارند. سرخی انار نیز نزد مردمان یادآور سرخی خورشید به هنگام فروخفتن و برآمدن یا زایش دوباره است.

پژوهشگر جشن‌های ایرانی با اشاره به باورهای کهن درباره انار، به ارزش‌های خوراکی آن در فرهنگ مردم پرداخت و گفت: در اسطوره‌های ایرانی، انار میوه‌ای مینوی و ستوده است از این روی، زرتشت دانه‌های انار را به اسفندیار پسر گشتاسب داد و او را رویین‌تن کرد، بر همین پایه در فرهنگ ایرانی، دانه‌های انار و آب انار، دارای ارزش‌های خوراکی و درمانی فراوان هستند و از آب انار تغلیظ شده، "رُب انار" تهیه می‌شود که در تهیه غذاهای سنتی ایرانی همچون فسنجان و آش انار استفاده می‌شود که خوردن آنها در شب یلدا به همراه انار دان‌شده، متداول است.

سپنتا در ادامه با اشاره به گستردگی جشن انار در شهرهای مختلف ایران، از ثبت یکجانبه جشن انار به نام جمهوری آذربایجان ابراز تاسف کرد و گفت: در بسیاری از شهرهای ایران، هنگام چیدن انار از درخت که "انارچین" نام دارد، "جشن انار" برگزار می‌شود که برای نمونه می‌توان از جشن انار دورک، بادرود، ساوه، پاوه، تفت، تنگ سیاب کوهدشت، انبوه، نوده فاراب، قزوین، ارسنجان، اورامانات و شهرضا نام برد اما متاسفانه امسال شاهد بودیم که جمهوری آذربایجان جشن انار یا "نار بایرامی" را به نام خود در فهرست میراث ناملموس جهانی در یونسکو به ثبت رساند.

پژوهشگر فرهنگ ایران، درباره تاریخچه هندوانه شب چله گفت: یکی دیگر از میوه‌های نمادین که در شب چله بر سفره گذاشته می‌شود، هندوانه سرخ و شیرین است.
اگرچه نهادن هندوانه گرد و سرخ به نشانه خورشید بر سفره شب چله دیرینه‌ای چند صد ساله دارد و بر زیبایی‌های این جشن می‌افزاید اما برعکس انار ریشه در فرهنگ ایران باستان ندارد.

هندوانه سفری طولانی را در درازنای تاریخ پشت سر گذاشته است تا بر سفره  شب یلدای ایرانیان نشسته است. خاستگاه جد مشترک همه انواع هندوانه، کشور  نامیبیا در جنوب غربی آفریقاست، هندوانه در قرن هفتم میلادی به هند که آن زمان همسایه ایران بود رفت و کشت شد و از آنجا به ایران آمد و به عنوان یک میوه هندی در ایران به نام هندویانه یا هندوانه مشهور شد که واژه هندوانه، صفت نسبی و به معنی "منسوب به هندُوان" است ولی خود هندی ها به آن تربوز یا تربزه می‌گویند که ریشه اصلی و سانسکریت این واژه "ترمبوجم" است.

سپنتا  افزود: این که گفته می‌شود چون در فرهنگ سنتی خوراکی‌های ایرانی، هندوانه طبعی سرد دارد پس نباید آن را در شب یلدا خورد، درست به نظر نمی رسد چون طبق همان سنت خوراکی‌ها، غذاهای سرد و گرم در کنار هم تعادل ایجاد می‌کنند و مصلح یکدیگر هستند. به طور مثال خوردن شیرینی و یا آجیل که طبع گرم دارند، سردی هندوانه را تعدیل می‌کنند. چنانکه انار را هم به همین دلیل با نمک و گلپر می‌خورند.

گرچه امسال کرونا مهمان ناخوانده  ایرانی هاست و دورهمی های هرساله برای پیشگیری از انتشار گسترده  این ویروس منع شده، اما بازخوانی جشن کهن یلدا که چراغش در دل همه اهل خانه ها روشن است، خالی از لطف نیست.

میرجلال‌الدّین کَزّازی، پژوهشگر فرهنگ و ادب پارسی رازهای نهفته در آیین های ایرانی شب یلدا را در پیامی شنیداری، چنین بازگو کرد و گفت: ما ایرانیان در درازنای تاریخ باشکوه و فرهنگ گران‌سنگ و پیشینه نازش‌خیز نیاکانی خویش همواره شوریده و دلبسته روز و روشنایی و خورشید بوده‌ایم. جشن و آیین شب یلدا نیز با این شوریدگی و دلبستگی پیوندی تنگ دارد. شب یلدا، تیره‌ترین و دیریازترین شب سال است، از همین روی نیاز به دمیدن و دیدن خورشید در این شب، نیازی است نیرومندتر در چشم هر ایرانی؛ می‌توانم گفت نیازی است ستوه‌آور. از آنجاست که جشن و آیین یلدا، آغاز گرفته است و پدید آمده است. ایرانیان این شب را زنده می‌دارند و بیدار می‌مانند تا گواه دمیدن و خورشید و روز دل‌افروز باشند. 

پژوهشگر برجسته فرهنگ و ادب پارسی، در ادامه با نگاهی به نمادهای خوان شب یلدا به جایگاه انار در این خوان پرداخت و افزود: خوانی آیینی  می‌گسترند که نمادهایی رازوارانه از خورشید بر آن نهاده می‌آید. برترین و بنیادین‌ترین این بایسته‌های خوان آیینی یلدا انار است، میوه‌ای سپند آیینی زیرا که انار هم در رنگ، هم در ریخت به شیوه‌ای رازآلود، خورشید را در یاد بر می‌انگیزد.

چهره ماندگار فرهنگ و ادب پارسی با اشاره به باور زایش مهر در چنین شبی، شادکامی همه ایرانیان را در این جشن خواستار شد و گفت: شب یلدا، شب زایش مهر یا خورشید است از همین‌روست که آن را "یلدا" نامیده‌اند. یلدا واژه‌ای آرامی است به معنی زادن.
این شب همایون، بشگون، خجسته را که در آن خورشید باز می‌زاید تا بر پهنه‌های ایرانشهر، برترین سرزمین آریایی جهان، فروغ فرمند خود را دیگر بار بتابد، بر همه ایرانیان فرخنده باد.