جهانِ نامتحد در سال ۲۰۲۰؛ خلاء چندجانبه گرایی

به گزارش ایرنا، سال ۲۰۲۰ میلادی در حالی با آغاز کریسمس به پایان خود نزدیک تر می شود که جهان روزهای دشواری را سپری کرده است. تشدید تحریم های یکجانبه و خارج از سازوکار سازمان ملل متحد؛ افزایش خشونت ها و تنش های بین المللی؛ گسترش فقر و نابرابری؛ تشدید معضلات زیست محیطی؛ بحران مهاجرت؛ نقض تعهدات و کنوانسیون های بین المللی؛ و ناکارآمدی نهادهای بین المللی در مدیریت ویروس مرگبار کرونا که سایه تیره و مرگبار خود را بر سراسر جهان گسترانیده، تنها بخشی از این عدم اتحاد در اردوگاه بین المللی است؛ نهادهایی که به رغم ماموریت اصلی خود مبنی بر تامین و حفظ امنیت صلح و امنیت جهانی، در موارد متعدد از جمله جنگ و ناآرامی در عراق، افغانستان، یمن، سوریه و ... به دلیل تاثیرپذیری از قدرت های بزرگ، عملا در انجام این ماموریت ناکام بوده اند.

«جوسپ بورل»، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در مقاله ای که به تازگی در نشریه فرانسوی لوگراند کانتیننت/Le Grand Continent درمورد سیاست خارجی اتحادیه اروپا در عصر شیوع کرونا منتشر شده، نوشت است: جهان با بحران جدی فقر و چند جانبه گرایی مواجه است.  گروه های G۷ و G۲۰ تقریباً کارآمد نیستند. شورای امنیت سازمان ملل متحد فلج شده و بسیاری از ساختارها مانند سازمان تجارت جهانی یا سازمان جهانی بهداشت به عرصه هایی تبدیل شده اند که کشورها با یکدیگر درگیر می شوند.

در این میان برخی کشورها از جمله آمریکا با استمرار و تشدید اقدامات یکجانبه، قهرآمیز و غیرقانونی خود در شرایط بحرانی ناشی از همه گیری ویروس کرونا، خطوط قرمز تروریسم اقتصادی را رد کرده و به مرز جنایت علیه بشریت رسیده است.

هفتاد و پنجمین نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۰ میلادی نیز به عرصه انتقادهای کشورها علیه این فقدان همبستگی و مانور یکجانبه گرایی مبدل شد. حجت الاسلام والمسلمین حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی ایران در این نشست، ضمن انتقاد از مدیریت جهانی در مواجهه با بحران کرونا بیان کرد: این بلیه فراگیر که مرزهای ساختگی قدرت و مکنت را درنوردیده است، یک بار دیگر به همه ما اعضای جامعه بشری یادآور می‌شود که مواجهه با مسائل مشترک جهانی، جز از طریقِ مشارکت جهانی ممکن نیست.

همبستگی جهانی؛ خواستِ اصلی سازمان ملل متحد

همکاری بین کشورها و اعضای ملل متحد، یکی از عبارت های پرتکرار در اسناد بین المللی است؛ منشور سازمان ملل متحد به عنوان قانون اساسی نظام بین الملل  با ۱۹۳ کشور عضو از جمله ایالات متحده آمریکا در مقام بیان اهداف سازمان ملل متحد (بند ۳ ماده ۱)  بر «حصول همکاری بین المللی در حل مسائل بین المللی دارای جنبه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی یا انسان دوستانه» تاکید کرده است. همچنین فصل نهم منشور به ویژه بند (ب) ماده(۵۵) منشور خواستار «همکاری های بین المللی» در موضوعات مختلف برای حل مسائل بین المللی اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی شده است.

همچنین اسناد بین المللی متعددی پیرامون لزوم حفظ همکاری بین المللی میان دولت ها تصویب شده است. برای مثال قطعنامه (۲۶۲۵) مجمع عمومی سازمان ملل متحد تحت عنوان «اعلامیه مربوط به اصول حقوق بین الملل ناظر به روابط دوستانه و همکاری میان دولت ها مطابق منشور مصوب ۲۴ اکتبر ۱۹۷۰ میلادی»، کشورها را فارغ از تفاوت های موجود میان نظام فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن ها در راستای حفظ صلح و امنیت بین المللی و همچنین تسهیل ثبات اقتصادی بین المللی و رفاه همگانی به همکاری وفق مقررات منشور فراخوانده است.

حقوق بین الملل معاصر به ویژه از قرن نوزدهم میلادی به این سوی، شاهد افزایش شکل گیری سازمان های بین المللی در بطن جامعه بین المللی بوده است که به عنوان تابعان فرعی در کنار تابعان اصلی حقوق بین الملل یعنی دولت ها توانسته اند تا حد زیادی در حل مسائل و مشکلات متعدد جامعه المللی مشارکت کرده و پاسخگوی بسیاری از این نیازها باشند.    اقدامات یکجانبه ایالات متحده آمریکا در خروج از سازمان های بین المللی و خارج شدن از بسیاری از پیمان های جهانی کاملاً بر خلاف تعهد دولت ها وفق منشور مبنی بر همکاری در جهت حل و فصل مشکلات و مسائل بین المللی است. با افزایش تک‌روی ‌های دولت آمریکا و کمرنگ شدن نقش سازمان ملل، تضعیف چندجانبه گرایی و افزایش پوپولیسم و ملی گرایی، «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل متحد در نشست افتتاحیه اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل از فقدان راه‌حل‌های چندجانبه برای مشکلات جهانی انتقاد کرده بود و خواستار «چندجانبه‌گرایی فراگیر» شد. تصویب قطعنامه هایی متضمن درخواست سازمان ملل متحد از کشورها برای همکاری چندجانبه گرایی و همبستگی در همه سطوح، به عنوان تنها راه ممکن مقابله موثر با بحران های جهانی مانند بیماری همه گیر کووید ۱۹ و پیامدهای آن بخشی از انعکاس این نیاز در سطح بین المللی است.

 به رغم تاکیدات منشور سازمان ملل متحد به عنوان قانون اساسی نظام بین المللی بر لزوم «حصول همکاری بین المللی در حل مسائل بین المللی دارای جنبه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی یا انسان دوستانه»، جهان شاهد اوج گرفتن رفتارهای فردگرایانه دولت ها و اقدامات یکجانبه به جای همبستگی و همکاری های بین المللی بود.

رفتارهای فردگرایانه آمریکا که بیشترین صدمه را به سازمان های بین المللی وارد کرده و تا آنجا پیش رفت که حتی عدالت بین المللی را نیز از طریق تحریم مقامات ارشد دیوان کیفری بین المللی زیر چکمه های خویش له نماید، دبیر کل سازمان ملل متحد و شماری از مقامات ارشد این سازمان را بر آن داشت تا با نهایی شدن نتایج انتخابات این کشور و پیروزی جو بایدن، نامزد دموکرات انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا و کامالا هریس معاون او در انتخابات آمریکا از آن ها درخواست همکاری با سازمان ملل متحد کنند.

کاستی های سازمان ملل متحد در آینه ۲۰۲۰؛ اذعان جامعه جهانی به ناکارآمدی

واقعیت آن است که ۷۵ سال از زمان تاسیس سازمان ملل متحد می گذرد و جهان فراز و فرودهای بسیاری را پشت سر نهاده است. امروز دیگر جنگ جهانی دوم و فتحان یا مغلوبان آن موضوعیت ندارد. بازیگران نوظهوری در جهان شکل گرفته اند و مناسبات حاکم بر نظام بین المللی کاملاً متفاوت از گذشته است. یکی از مهمترین ساختارهایی که وفق منشور وظیفه صیانت و مراقبت از صلح و امنیت بین المللی را داراست، شورای امنیت است.

اگرچه نباید به طور کلی منکر موفقیت های سازمان ملل متحد در دستیابی به اهداف خود نادیده شد اما امروزه به زعم بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران، سازمان ملل متحد در دستیابی به مهم ترین هدف خود یعنی حفظ صلح و امنیت بین المللی ناکام مانده است. سوالی که مطرح می شود این است آیا علت عدم موفقیت این نهاد بین المللی را باید ناکارآمدی ذاتی ارکان آن در ایجاد همکاری بین دولت ها و برقراری صلح و امنیت بین المللی دانست یا باید انحراف ارکان آن از اصول و اهداف آن را عامل شکست آن قلمداد کرد؟

چندی پیش، «سیمونه‌تا سوماروگا» رئیس جمهوری سوئیس در مجمع عمومی سازمان ملل گفته بود: ما می توانیم از سازمان ملل به این دلیل انتقاد کنیم، اما وقتی این سازمان را مقصر می دانیم، در واقع درمورد چه کسی سخن می گوئیم؟

در این میان، تنش در جلسه شورای امنیت سازمان ملل زمانی نمود پیدا کرد که آمریکا و چین به عنوان دو عضو دائم این شورا که از حق وتو برخوردارند، یکدیگر را به سوءمدیریت کرونا و سیاسی کردن این بیماری متهم کردند.

«امانوئل مکرون» رئیس جمهوری فرانسه نیز بیان کرد: سازمان ملل برای توافق روی موضوعاتی اندک، چنان به سختی افتاده است که خطر عجز و ناتوانی این نهاد را نمایان می کند. وی افزود: جوامع ما هرگز تا این حد وابستگی متقابل نداشته اند و در برهه ای که همه این رویدادها رخ می دهد، هیچ گاه تا این اندازه ناهماهنگ و غیرمتحد نبوده ایم.

«اوهورو کنیاتا» رئیس جمهوری کنیا نیز گفت که سازمان ملل در هفتاد و پنج سالگی پیرتر از اکثر اعضای خود و همچنین پیرتر از ۹۶ درصد از جمعیت جهانی اش است. وی افزود: امروزه اکثریت مشخص جمعیت جهانی نمی توانند با شرایط تاسیس این سازمان ارتباط برقرار کنند و این سوال مطرح است که این نهاد اکنون برای جهان چه به ارمغان می آورد؟

«نارندرا مودی» نخست وزیر هند در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل این پرسش را مطرح کرد: هند قرار است تا کی از ساختار تصمیم گذاری سازمان ملل بیرون نگه داشته شود؟

وی تاکید کرد که هند با ۱.۳ میلیارد نفر جمعیت، بزرگترین دموکراسی جهان است و درحالی که ۱۸ درصد از جمعیت جهان را داراست، قویا به حفظ ارتباط این نهاد بزرگ متعهد است.

«آلبرتو فرناندز» رئیس جمهوری آرژانتین نیز گفت که سازمان ملل نه تنها به اصلاحات شورای امنیت نیاز دارد، بلکه برای انجام اختیارات خود انرژی جدید می خواهد.

وی افزود: ما به نسخه جدیدی از سازمان ملل نیاز داریم با ارزش های اساسی دست نخورده با وضوح لازم برای یکپارچه کردن تغییرات فناوری تا انسانی تر، دموکراتیک تر و به لحاظ اجتماعی جامع تر باشد.

«هاگه گینگوب» رئیس جمهوری نامیبیا در سخنان خود در این مجمع ابراز امیدواری کرده بود که هفتاد و پنجمین سالگرد تاسیس سازمان ملل، فرصتی برای نتیجه گیری درمورد اصلاحات شورای امنیت باشد. وی در عین حال از اینکه این مساله هنوز روی نداده است، انتقاد کرد.

«آنگلا مرکل» صدراعظم آلمان نیز در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل گفت: شورای امنیت اغلب در زمان تصمیمات روشن به بن بست می رسد و اصلاحات لازم است تا سازمان ملل در موقعیت تسلط بر چالش های جهانی در قرن ۲۱ قرار گیرد. وی افزود: در پایان، سازمان ملل می تواند فقط به اندازه اتحاد اعضای خود موثر باشد.

مجید تخت روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد نیز بیان کرده بود: شورای امنیت باید اصلاح شود و اقدامات آن مبتنی بر قانون و تامین‌کننده منافع کل کشورهای جهان باشد.  با اشاره به استفاده زیاد و سریع شورای امنیت از اختیارات خود تحت فصل هفتم منشور سازمان ملل همچون اعمال تحریم‌ها، اضافه کرد: شورا باید فقط به عنوان آخرین وسیله و زمانی که تمام مسیرهای حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات را طی و آثار و تبعات آنها را ارزیابی کرده باشد، از این اختیارات استفاده کند. تخت‌روانچی در عین حال تاکید کرد: تحریم روشی نسنجیده است که کارآمدی و مشروعیت اخلاقی آن به خاطر هدف قرار دادن اقشار آسیب پذیر در کشورهای هدف به شدت زیر سوال رفته است.