محسن کریمی نویسنده کتاب و از معلمان تاریخ مدارس سمیرم است و در ابتدای این مجموعه هشت فصلی می‌نویسد: در دوران صفویه شورش‌های زیادی حادث شد که در این کتاب نقش عوامل حکومتی و داخلی بویژه قدرت طلبان و همچنین عوامل خارجی در ایجاد و شدت گرفتن شورش‌ها بررسی شده است.
دسته اول شورش‌های این دوره، مردمی بوده و دسته دوم به وسیله فرمانروایان حکومتی و برخی گردنکشان داخلی شکل گرفته‌اند. در گروه دوم بیشتر کسب قدرت و یا رسیدن به حکومت در نظر بوده و دسته اول ناشی از نارضایتی مردم بوده است.
نویسنده در مقدمه کتابش آورده است: نبود دولت متمرکز قبل از روی کار آمدن صفویان در ایران و وجود هرج و مرج‌های داخلی و همچنین ضعیف شدن آق‌قویونلوها، زمینه را برای پیروزی شاه اسماعیل فراهم کرد. این زمان، عثمانی‌ها در غرب و ازبک‌ها در شرق ایران با تحریک‌ها و تحرکات خود بر آتش جنگ‌ها و شورش های ناتمام دامن می‌زنند.
هر چند در مورد امپراطوری صفویه منابع بسیاری وجود دارد و به جرات می‌توان گفت هیچ دوره ای از تاریخ ایران به این اندازه منابع دست اول و تحقیقاتی ندارد، اما در مورد شورش‌های این عصر به صورت اختصاصی سخن به میان نیامده و به صورت پراکنده در برخی منابع به آنها اشاراتی شده است.
ازبک و عثمانی؛ پای ثابت شورش‌ها
این شاه صفوی متولد سال ۸۹۲ قمری در اردبیل و از مادری مسیحی تبار است. ۲۳ سال حکومت او در دورانی است بیشتر جمعیت ایران زمین سنی مذهب بوده‌اند. شورش" حسین کیای چلاوی" والی مازندران و سپس حبس وی در قفس و مجازات او و نیز نبرد معروف چالدُران نیز در همین زمان اتفاق افتاه‌اند.
دومین فصل کتاب مربوط به دوره شاه طهماسب اول صفوی است که سال ۹۱۹ قمری در قریه شهاباد اصفهان متولد شده است. شاه طهماسب تنها ۱۰ سال و نیم سن داشت که بر تخت پادشانی نشست و از سال ۹۳۰ تا ۹۸۴ هجری قمری دوران سلطنت وی به طول انجامید.
استراتژی جنگ و گریز شاه طهماسب در مقابل حریف قدرتمند خود سلطان سلیمان عثمانی که بیشتر سران اروپا از وی وحشت داشتند، توانست ایران را نجات دهد. در نهایت پیمان صلح آماسیه که در ماه رجب سال ۹۶۲ قمری منعقد شد به دوران طولانی جنگ‌های عثمانی و ایران خاتمه داد.
دوران این شاه مقتدر صفوی، دارای ویژگی‌های خاصی است و می‌توان گفت تعداد شورش‌های این دوران از سایر دوره‌های صفویه بیشتر است، اما انگیزه آنها یکسان نیست. شورش اُمرای قرلباش که در ۲ دهه اول حکومت شاه اسماعیل از قدرت زیادی برخورار بوده‌اند اما در دوران شاه طهماسب مقام و جایگاه آنان تنزل یافت، از آن جمله است.
"الامه تکلو" از مریدان شاه سابق صفوی نیز در دوره طهماسب میرزا، به تحریک و تشویق شاه عثمانی برای حمله به ایران پرداخت و به شورش‌هایی در این دوره دامن زد.
جنگ معروف به جام و همچنین نخستین نبرد سلطان سلیمان با ایران و شورش مردم هرات در همین زمانه روی داده‌اند.
ازبک‌ها در این دوره، زمانی که بر بخشی از ایران چیزه شدند مردم شیعه را به چشم بی‌دین و مرتد نگاه می‌کردند و کشتن آنها را مشروع می دانسته‌اند. از طرف دیگر برخورد سپاه صفوی نیز با ازبک های متخاصم همین گونه بوده است.
شورش در بخش‌های دیگری از ایران از جمله گیلان، کردستان، دزفول و مازندران نیز واقع شد و مطابق نوشتاری در صفحه ۱۴۲ کتاب سلطان سلیمان به وسیله جاسوسانش از وضع ایران آگاه می‌شد و هنگام اقامت خود در حلب نامه‌ای به ابای ترکمان نوشت و در آن تصریح کرد که خبر جنگ‌های شما و سایر شاهان منطقه با قزل‌باش اوباش دین‌خراش، به ما رسید. او در پایان نامه از امیر ترکمان خواسته به سخنان بی‌اساس قزل‌باش توجه نکند.
این نامه بخوبی نشان می‌دهد که اگر افراد شورشی و سرکش در ایران به نوعی با دولت مرکزی کنار می‌آمدند، باز دخالت ازبکان و عثمانی‌ها مانع از ادامه صلح شده است.
صفویه در مسیر اقتدار
بعد از سلطان محمد خدابنده و شورش شاه اسماعیل‌های دورغین، شاه عباس اول یا همان عباس میرزای معروف صفوی به سلطنت می‌رسد.او در طول حکومت خود بارها با ازبک‌ها درگیر شد که یکی از این جنگ‌ها نبرد رباط پریان بود و بر آنان غلبه کرد.
وی سپس با عثمانی وارد جنگ شد و تبریز را از آنها پس گرفت.
گسترش مناسبات با غرب از جمله با انگلیس و همچنین تقویت قوای ارتش برای بیرون راندن پرتغالی‌های استعمارگر و نیز انتقال پایتخت صفوی از قزوین به اصفهان در همین دوران روی داده‌اند.
انتقالی که هم از نظر سیاسی مهم و تاثیرگذار بوده و هم از حیث رشد هنر و معماری اهمیت داشت.
شورش یولی بیگ غلام شاه عباس اول، علیه او و پناه گرفتن در قلعه تبرک اصفهان و در نهایت قتل وی که اقدام به تدارک مهرهای تقلبی از شاه و وزیران دربار کرده بود در این دوران است.
سه شورش مهم در زمان شاه اسماعیل و ۱۸ شورش در دوران شاه طهماسب اول رخ داد. دوران میانی شاه طهماسب تا عباس میرزای صفوی هم سراسر آشوب و طغیان بود.
نویسنده سمیرمی برای نوشتن کتاب خود از ۳۳ کتاب تاریخی، ۲ مقاله دانشگاهی و پژوهشی و ۲۶ منبع تحقیقی و پژوهشی بهره گرفته است.
نشر آرنا کتاب «شورش‌های داخلی ایران در عهد صفویه» را در ۲۴۵ صفحه منتشر کرده است.
نظر شما