مرزهای فعلی و ضرورت مشارکت کشورها برای ثبت شخصیت‌ها در یونسکو

سازمان فرهنگی، علمی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) در سال ۱۹۴۵ به عنوان جایگزین اتحادیه کمیته بین‌المللی همکاری اندیشمندانه شکل گرفت. این نهاد که در پاریس مستقر است امروز ۱۹۳ عضو رسمی و ۱۱ عضو وابسته همچنین همکاران بین‌دولی و غیردولتی دارد که آن را در تحقق اهدافش شامل ارائه آموزش های فنی و پیشبرد علم و توسعه رسانه‌های مستقل و آزادی رسانه‌ها و حفظ تاریخ فرهنگی منطقه‌ای و توسعه تنوع فرهنگی کمک می‌کنند.

با آنکه فعالیت‌های یونسکو وسیع و متنوع است، آنچه یونسکو را بیش از همه در میان مردم عادی مشهور کرده فعالیت‌ در زمینه ثبت بناهای تاریخی یا میراث جهانی یونسکو (World Heritage Sites)، میراث ملموس و ناملموس فرهنگی ملت‌ها همچنین برگزاری سال‌های گرامیداشت مشاهیر و مفاخر جهانی است که این مشاهیر را در فهرست شخصیت‌های برجسته یونسکو ثبت می‌کند.

ناگفته پیداست ثبت بناهای تاریخی، میراث ناملموس و برگزاری گرامیداشت برای شخصیت‌های متعلق به یک فرهنگ یا ملت در فهرست یونسکو به معنای دیرینگی فرهنگی آن ملت است که غیر از افتخار برای نسل امروز و فردای آن مردم، قدرت نرم فرهنگی برای دولت آن کشور نیز به شمار می‌آید. از این باب کشورها علاقه‌مند به همکاری با یونسکو برای ثبت هر یک از این مواریث خود به عنوان بنا، میراث یا شخصیتی برجسته هستند.

با اینکه هدف یونسکو از این اقدام تقویت همکاری‌ها و کمک به ثبت بناهای فرهنگی دیرین و آیین و سنن برتر و شخصیت‌های برجسته فرهنگی است، این اقدام دست‌کم در بعضی موارد ثبت میراث ملموس یا ناملموس و برگزاری گرامیداشت شخصیت‌های یک کشور به رقابت میان کشورهای همسایه و از یک حوزه تمدنی نیز منتهی شده و از این رو گاه می‌شنویم که مثلا نان لواش ایرانی را جمهوری آذربایجان به عنوان میراث ناملموس خود ثبت کرده در حالیکه در یازدهمین اجلاس کمیته حفاظت میراث ناملموس جهانی (آذر ۹۵)، ایران دو پرونده چندملیتی نوروز را با مشارکت ۱۲ کشور و فرهنگ پخت نان‌های نازک را با مشارکت ۴ کشور با تایید اعضای کمیته میراث ناملموس جهانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت کرد.

از همین نمونه است گزاره‌هایی مانند ثبت شخصیتی مانند ابونصرمحمد فارابی به عنوان دانشمندی مسلمان و ایرانی توسط قزاقستان در فهرست گرامیداشت‌های یونسکو برای سال ۲۰۲۰ که سال گذشته و بعد از تایید گرامیداشت سال ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ به نام فارابی، در رسانه‌های داخلی سروصدا کرد.

پرونده مفاخر کمیسیون ملی یونسکو به عنوان نهاد داخلی یونسکو، با همکاری کارشناسان مبرز و گاه همکاری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آماده و ابتدا به شورای اجرایی ارائه و در نهایت در کنفرانس عمومی تصمیم‌گیری می‌شود تا یک سال به نام آن شخصیت مطرح ادبی یا علمی گرامیداشته شود و از این رهگذر ملت‌های مختلف با اقدامات و دستاوردهای آن شخصیت و تاثیرش در پیشبرد تمدن جهانی بیشتر آشنا شود.

دهه تقارب فرهنگ‌ها؛ ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۳

مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا، ضمن اشاره به مرزبندی‌های جغرافیایی کنونی به دلیل دخالت‌های گسترده استعماری که موجب شده محل تولد، تکوین شخصیت و فعالیت‌های علمی و آثارمشاهیر و محل وفات آنها عموما در چند کشور رقم بخورد معتقد است: یکی از مهم ترین اهداف یونسکو از رهگذر گرامیداشت مشاهیر ایجاد پیوند و تعمیق ارتباط میان‌فرهنگی و مراوادت دوستی چند کشور در حوزه‌های جغرافیایی است. برهمین اساس یونسکو دهه تقارب فرهنگ‌ها را ۲۰۱۲-۲۰۲۳ اعلام کرد تا کشورها با بهره گیری از ظرفیت‌های فرهنگی خویش جهان را به مکانی صلح‌آمیزتر تبدیل کنند.

عبدالمهدی مستکین در مورد اهمیت قرارگرفتن مفاخر و شخصیت‌های علمی و فرهنگی یک کشور در فهرست گرامیداشت‌های سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) اظهار داشت: امروزه قدرت نرم کشورها برگرفته از اهمیت و جایگاه فرهنگی آنها در عرصه جهانی است و بر این بنیاد کشورها می‌کوشند شخصیت‌های علمی و فرهنگی و آموزشی خود را که واجد شرایط معیارهای جهانی هستند در فهرست گرامیداشت‌های یونسکو وارد کنند.

وی با ارائه توضیح در مورد روند ثبت شخصیت‌ها در این فهرست گفت: هر دو سال یکبار بعد از ارسال پرونده مشاهیر توسط کمیسیون‌ ملی کشورها به بخش گرامیداشت شخصیت ها و رویدادهای یونسکو، اسامی توسط کمیته‌های تخصصی بخش های آموزشی، علمی و فرهنگی یونسکو بررسی و سپس با تایید شورای اجرایی یونسکو در کنفرانس عمومی تصویب و ابلاغ می‌شود، کنفرانسی که هر دو سال با حضور همه اعضا برگزار می‌شود.

کشور ارائه‌دهنده می‌تواند در این مدت دو سال با برگزاری کنفرانس‌ها و نشست‌های علمی و تخصصی، ساخت مستند، فیلم سینمایی و تئاتر، چاپ کتاب و انتشار مقاله در رسانه‌ها زمینه شناخت بیشتر مردم عادی و افکار عمومی با آن فرد همچنین ترویج و آرای اندیشه‌های شخصیت یادشده را در جوامع مختلف فراهم  کند.

مدیر گروه فرهنگی کمیسیون ملی یونسکو در مورد ابونصر محمد فارابی به عنوان یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار در فرهنگ ایرانی و اسلامی و ثبت وی به عنوان یکی از مفاخر فرهنگی جهان توضیح داد: یکی از شاخص‌ترین و تاثیرگذارترین چهره‌های ممتاز جهانی، نام پرآوازه ابونصر محمد فارابی است که در اوج قرون وسطی یعنی دوران سیاهی، ظلمت و پریشانی؛ مرکز ثقل علم‌گستری، خردورزی و مهرورزی میان ملت‌های آن دوران بود.

فارابی در اوج تعصبات فکری و افراطی دنبال پل فکری میان شرق و غرب بود

هنر فارابی از آن رو برای بشر امروز پیشرو و کاربردی است که او در فزون از هزار و صدسال پیش به دنبال ایجاد پل فکری و فلسفی میان شرق و غرب بود و شگفت آن‌که این رویکرد در دوران اوج تعصبات و افراطی‌گری های عقیدتی و فکری قرون وسطی رقم خورد.

وی ادامه داد: جایگاه او به قدری درجهان برجسته است که او را معلم ثانی نام نهاده‌اند و تنها کسی است که توانست بهترین شرح ها را بر منطق ارسطویی بنگارد تا جایی‌که ابوعلی سینا دانشمند بزرگ ایرانی در منزلت مقام علمی او گفت: کتاب مابعدالطبیعه ارسطو را مطالعه کردم و بعد از چهل مرتبه رمز و راز آن را نیافتم تا اینکه در بازار شرحی بر این کتاب از فارابی یافتم که پس از مطالعه تمام قفل های آن بر من گشوده شد.

درج نام این شخصیت جهانی در فهرست مشاهیر ایران و قزاقستان نه تنها افتخار ارزشمندی برای این دو کشور است که زمینه همکاری ها و همدلی های فراوان در عرصه مختلف فرهنگی و علمی  و آموزشی را پدید می آورد.

مدیر بخش فرهنگ یونسکو تصریح کرد: پرونده فارابی در دویست و ششمین جلسه شورای عمومی یونسکو (سوم تا ۱۷ آوریل ۲۰۱۹ /۱۴ تا ۲۸ فروردین ۱۳۹۸) توسط ایران و قزاقستان به صورت مشترک ارائه شد و در چهلمین کنفرانس عمومی یونسکو (۱۲ تا ۲۷ نوامبر ۱۳۹۸/۲۱ آبان تا ۶ آذر ۹۸) تصویب شد که سال ۲۰۲۰- ۲۰۲۱ سال گرامیداشت فارابی به مناسبت هزارو صد و پنجاهمین سال تولد او باشد.

وی در مورد دلیل معرفی یک شخصیت توسط چند کشور توضیح داد: یکی از مهم ترین اهداف یونسکو از رهگذر مشاهیر ایجاد پیوند و تعمیق ارتباط میان  فرهنگی و مراوادت دوستی چند کشور در حوزه های جغرافیایی است. بر همین اساس یونسکو ۲۰۱۲-۲۰۲۳ را دهه تقارب فرهنگ ها اعلام کرد تا کشورها با بهره گیری از ظرفیت های فرهنگی خویش جهان را به مکانی صلح امیزتر تبدیل کنند.

مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو افزود: نکته دیگر اینکه به دلیل مرزبندهای جغرافیایی کنونی مولود دخالت‌های گسترده استعماری، محل تولد، تکوین شخصیت و فعالیت های علمی و آثارمشاهیر و  محل وفات آنها عموما در چند کشور رقم خورده است. برای مثال شخصیت بزرگی مثل حکیم ابونصر فارابی در فاراب قزاقستان از مادر و پدری ایرانی‌تبار زاده می شود در ری و طبرستان و گرگان و بغداد به کسب علم و دانش مبادرت می ورزد و نهایتا در دمشق از دنیا می رود.

بنابراین با توجه به چنین فرایندی از نظرگاه یونسکو معرفی یک شخصیت با حمایت چند کشور، بسترساز مفاهمه و گسترش مبادلات فرهنگی می شود. افزون بر این هنگامی که شخصیت یا رویدادی در فهرست یونسکو قرار می گیرد یک شخصیت جهانی قلمداد می شود که همه کشورهای عضو می توانند از رهگذر دانش و خدمات آن شخصیت بهره مند شود.

معیارهای یونسکو برای ورود شخصیت به فهرست گرامیداشت‌های هر سال

وی با اشاره به معیارهای نسبتا سخت یونسکو در سال‌های اخیر برای برگزاری گرامیداشت برای شخصیت‌ها افزود: شخصیت معرفی شده باید از نظر منطقه‌ای شناخته شده و در چند کشور از بُعد مختصات جغرافیایی اشتهار داشته باشد. سال تولد یا وفات آن شخصیت و رویداد مضربی از ۵۰ یا ۱۰۰ و با دوره دو ساله یونسکو انطباق داشته باشد. آثار زندگی فعال آن شخصیت کاملا مشهود و آثار علمی، آموزشی و فرهنگی او زمینه‌ساز جریان فکری و فرهنگی ماندگار در عرصه‌ منطقه‌ای و جهانی باشد، تاثیر شخصیت و آثار فرد معرفی شده نقش تعیین‌کننده‌ای در ایجاد صلح و دوستی، مدارا و تقارب بین فرهنگی شده باشد.

مدیر گروه فرهنگ یونسکو در مورد اقداماتی که برای شناساندن بیشتر فارابی و ترویج آرای وی در جامعه نخبگانی و میان مردم عادی انجام شده نیز گفت: در تاریخ ۲۸ مهر ۱۳۹۹ یک کنفرانس بین المللی با همکاری استادان بیش از ۲۰ کشور جهان به طور مشترک با قزاقستان به شکل مجازی برگزار کردیم که بازتاب‌های گسترده بین المللی به دنبال داشت که جزییات آن در وب گاه کمیسیون ملی یونسکو ایران قابل دسترسی است .

مستکین در پایان با اشاره به درج قریب به ۴۰ شخصیت ممتاز ایرانی در فهرست مشاهیر یونسکو ابراز امیدواری کرد: نهادها و وزرات خانه، موسسات و انجمن های مختلف کشور با بهره گیری از این ظرفیت عظیم شخصیت های جریان ساز و هنجار ساز فرهنگی در عرصه ملی و بین المللی ؛ فرزندان این مرز و بوم را در این دوران هویت ستیز، بیش از پیش با گنجینه های جاودان فرهنگ و ادب ایران زمین آشنا سازند.

ابونصر فارابی (معلم ثانی) در روستایی با نام وسیج در نزدیکی فاراب در قزاقستان امروزی (۲۵۹ ه. ق) به دنیا آمد. چگونگی تحصیلات فارابی در ایام جوانی‌اش تقریبا بر ما پوشیده است و مورخین گزارش مستندی در این مورد ضبط نکرده‌اند، اما می‌دانیم پدر و پدربزرگش از نظامیان بلندمرتبه در حکومت سامانی بوده‌اند؛ بنابراین می‌توان حدس زد که شرایط تحصیل در ایام جوانی به خوبی برای او فراهم بوده است. 

بعضی از محققان معاصر شروع مطالعات علمی و فلسفی او را از شهر مرو می‌دانند چه اینکه مرو در آن زمان مرکز درس و بحث دینی و فلسفی بوده و اساتید حاذقی در آنجا حضور داشته‌اند و نزدیکی فاصله میان این شهر و محل سکونت و رشد فارابی نیز دلیل خوبی برای حضور و تحصیل وی در این شهر پر قدمت است. بر این مدعی شواهد و قرائن دیگری نیز وجود دارد اما آنچه در اسناد و گزارش‌های تاریخی موجود است و به طور قطعی می‌توان به آن تکیه کرد: تحصیلات او در بغداد و حضور وی در حلقه درس یوحنا بن حیان است.
فارابی مدتی از حیات خویش را به قضاوت گذراند ولی از آنجا که دلبسته مطالعات فلسفی و تامل در حقایق مابعدالطبیعه بود کار قضاوت را در ۴۰ سالگی رها کرد و رهسپار بغداد شد. در  بغداد منطق و فلسفه را نزد استادان مطرح آن زمان آموخت و به آثار ارسطو علاقه‌مند شد. این دلبستگی تا بدانجاست که در تاریخ فلسفه اسلامی از فارابی به عنوان معلم ثانی در کنار معلم اول (ارسطو) یاد می‌کنند.