سرانه مطالعه در کشور پایین نیست؛ شاخص‌ها متفاوتند

به گزارش گروه فرهنگی ایرنا از روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران، نشست «برنامه‌ها و اقدامات معاونت فرهنگی در ترویج کتابخوانی در کشور» از سلسله نشست‌های تخصصی نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، با حضور ابراهیم حیدری (مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و اسماعیل یزدان‌پور (پژوهشگر و مشاور رویدادهای ترویج کتاب‌خوانی) امروز برگزار شد.

ایران را از طریق آثار مکتوب می شناختند

در ابتدای این نشست، ابراهیم حیدری گفت: آنچه سال‌های سال در معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیگیری کردیم بحث ترویج کتاب و کتابخوانی است که از برنامه‌های اصلی، مهم و تاثیرگذار این معاونت است، چراکه، همه فعالیت‌ها و تلاش‌هایی که در صنعت چاپ و نشر کشور اتفاق می‌افتد در نهایت برای اعتلای ترویج فرهنگ کتابخوانی و ارتقای فرهنگ عمومی کشور است.

وی ادامه داد: این امر مختص کشور ایران نیست و در همه کشورها فرآیندهای تغییر شکل و ساختار تغییر کرده و موجب دگرگونی پلتفرم‌های اطلاعاتی شده است. اما بشر همواره به دنبال اطلاعات بوده و بخشی از این اطلاعات در کتاب است. از سوی دیگر، کتاب ابزاری است که در معاونت امور فرهنگی با آن سروکار داریم که در فرهنگ اسلامی و فرهنگ ایرانی همواره مطرح بوده است. به‌گونه‌ای که پیش از آن که ایران را با معادن، نفت و گاز بشناسند، از طریق فرهنگ و آثار مکتوب می‌شناختند.

حیدری افزود: زیبنده است که همواره در پی اهداف این امر و زنده نگه‌داشتن و پویایی این فرهنگ و تمدن باشیم، همواره گزارش‌های مطالعاتی فراوانی از نهادهای مختلف به جامعه القا شده که سرانه مطالعه در کشور پایین است. اما در حقیقت اینطور نیست و شاخص‌های مطالعه در ایران و جهان متفاوت است. در بسیاری از کشورها نگریستن به یک عکس و تصویر مطالعه محسوب می‌شود. بنابراین، بنده مدعی هستم که سرانه مطالعه در کشور پایین نیست.

وی همچنین بیان کرد: به‌عنوان مثال، کشور هند که سرانه مطالعه در آن ۱۰۰ دقیقه در هفته است همه نوع مطالعه اعم از ادعیه، نماز و... را در شاخص‌ها می‌گنجاند، اما وقتی در کشور سرانه را اعلام می‌کنیم عده‌ای خرده می‌گیرند که چرا این شاخص‌ها لحاظ شده است. در کشور ما فقط مطالعه کتاب (طبق تعریف یونسکو از کتاب) در آمار لحاظ می‌شود اما، طبق آخرین گزارش سرانه مطالعه ایرانیان روزانه ۴۰ دقیقه اعلام شده که برای محاسبه آن از معیارها و سنجه‌های علمی استفاده کرده‌ایم و از آن دفاع می‌کنیم.

حیدری با پذیرش ضعف هایی در حوزه کتاب و کتابخوانی، عنوان کرد: در همین راستا فعالیت‌هایی را در مجموعه دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعریف کردیم. برنامه‌های تاسیسی از آن دست هستند که در آن تلاش شده همه اقشار جامعه در نظر گرفته شود. تسهیلات یارانه‌ای مجموعه معاونت فرهنگی به‌منظور دسترسی عادلانه به کتاب نیز بخشی از این برنامه‌هاست.

تشریح فعالیت‌های ترویج کتابخوانی

حیدری تصریح کرد: ترویج کتابخوانی فرآیندی دارد و هر آنچه در معاونت مورد نظر اتفاق می‌افتد بخشی از این فرآیند است. کتاب باید تولید، ویراستاری، توزیع و... شود. اگر ترویج کتاب خواندن را به عنوان یک فرآیند خاص عملیاتی تعریف کنیم، مجموعه فعالیت‌هایی که برای ارتقای آگاهی فرهنگی، توسعه اجتماعی و توسعه متوازن در کشور انجام می‌گیرد را شامل می‌شود. از این رو، در دولت یازدهم در کنار فعالیت‌های گذشته مانند ارائه تسهیلات، برگزاری نمایشگاه و... سایر برنامه‌های ترویجی مانند پایتخت کتاب، روستای کتاب، تقدیر از مروجان کتابخوانی، راه‌اندازی باشگاه‌های کتابخوانی سالمندان و زندان‌ها و... اجرا می‌شود که سعی شده در آنها به صورت منطقه‌ای، قشری و سنی نگاهی آینده پژوه به این مساله داشته باشیم.

وی ادامه داد: در این چند سال با نگاه آینده‌نگر به این فعالیت‌ها توجه کردیم تا ضمن توسعه زیرساخت‌های چاپ و نشر کشور آگاهی‌های عمومی را در حوزه کتاب و کتابخوانی بالا ببریم. ضمن حمایت از رویدادها، جشنواره‌ها و فعالیت‌های نمایشگاهی از زیرساخت‌های حوزه نشر و هرآنچه به این زیرساخت‌ها مربوط است حمایت کنیم.

مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: برگزاری طرح‌های فصلی در دوران شیوع کرونا آماری بی‌سابقه داشته است. در یک هفته ۲۰ میلیارد تومان کتاب در طرح پاییزه کتاب به فروش رفت.  این امر مبین آن است که مشکلات اقتصادی چندان موثر نبوده و اگر در شرایط کنونی سینما و تئاتر تعطیل است، کتاب فرصتی است که به‌خوبی از آن استفاده شد. از سوی دیگر، آمارها نشان می‌دهند که استارت‌آپ‌های تولید محتوا در این دوران ۲۰۰ درصد رشد داشته اند.

وی افزود: تحقق این برنامه‌ها دغدغه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده و تلاش‌مان این بود که کودکان، نوجوانان، زنان، روستاییان و... را در بر بگیرد. روستاها و شهرها هرکدام برنامه‌ای فرهنگی برای این مقوله ارائه داده‌اند. برنامه محوری در حوزه کتاب و کتابخوانی به توسعه فعالیت‌های ترویج کتابخوانی و توسعه زیرساخت‌ها منجر می‌شود. به‌گونه‌ای که پس از ۶ دوره از برگزاری این رویدادها توانستیم تا حدودی به اهداف اولیه برسیم.

به گفته حیدری توسعه زیرساخت‌های حوزه نشر، راه‌اندازی کتابخانه‌های روستایی، افزایش مطالعه در کانون‌های مساجد، ایجاد شبکه مردمی و عمومی، حضور گروه‌های داوطلب به زنجیره کتاب و کتابخوانی‌، حمایت بخش خصوصی از صنعت نشر، هم‌افزایی دستگاه‌های دولتی، خصوصی و عمومی نشان داده که گرچه نتایج هنوز مطلوب نیست ولی در این شرایط تا حدودی اهداف محقق شده است.

او همچنین اظهار کرد:  سعی داریم با امکانات و تسهیلاتی که فراهم کرده‌ایم اعم از وام‌های کم بهره به نویسندگان و ناشران و فعالان حوزه، ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز کتابخانه‌ها، هماهنگی برای برگزاری نمایشگاه داخلی و بین‌المللی، تخصیص یارانه و... بتوانیم در تمام حلقه‌های نشر حمایت متوازنی از فعالان این صنعت داشته باشیم.

حیدری ادامه داد: بیش از ۴۰۰ میلیارد تومان از سوی معاونت امور فرهنگی به مراکز فرهنگی، چاپخانه‌ها، ناشران و تمامی دست‌اندرکاران این حوزه تخصیص داده شده و امیدوارم با همکاری نهادها و سازمان‌های مختلف جایگاه کشورمان به آن جایگاهی برسد که ایران با آن شناخته می‌شود.

حضور داوطلبانه مردم در طرح پایتخت کتاب

مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی گفت: در ۶ دوره گذشته در رویداد روستاها و عشایار دوستدار کتاب، ۶ هزار و ۴۰۰ روستا شرکت کردند که اطلاعات و طرح‌های آن در بانک اطلاعاتی جمع‌آوری، تنظیم و آرشیو شده است و سایرین بنا بر اقتضائات و شرایط خود می‌توانند از آنها الگو بگیرند.

وی گفت: علاوه بر این، در طول مدت برگزاری طرح پایتخت کتاب ۵۰۰ شهر، شبکه‌ای از شهرها را تشکیل داده‌اند که شورای هماهنگی پیرامون آن فعالیت می‌کند. نکته حائز اهمیت در این طرح کار داوطلبانه و مردمی است که با حمایت‌های دولت در حاشیه شهرها و روستاهای کمتر برخوردار به فرهنگ جامعه خدمت می‌کنند.

حیدری در پایان گفت: جام باشگاه‌های کتابخوانی یکی از ایده‌هایی است که از طرح پایتخت کتاب بیرون آمد که آن را توسعه دادیم و تکمیل و ملی کردیم. اکنون نزدیک به ۲۵ هزار باشگاه کتابخوانی با ۴۰۰هزار کودک و نوجوان زیر نظر ۲۲ هزار داوطلب آموزش دیده در کارگاه‌های ترویج کتابخوانی، فعالیت می‌کنند. امیدوارم در سال‌های آینده این افراد داوطلب به فعالیت خود ادامه دهند. چراکه، مجموعه اقداماتی که در حوزه ترویج کتاب و کتابخوانی صورت می‌گیرد تلاش کم‌نظیری است. بنابراین، سعی داریم کسی در کشور نباشد که کتابی را بخواهد و نتواند به آن دسترسی پیدا کند.

کتاب بهترین رسانه برای انتقال فرهنگ است

اسماعیل یزدان‌پور، مشاور رویدادهای ترویج کتاب‌خوانی نیز در ادامه این نشست با بیان اینکه ترویج کتابخوانی بحثی خاص است، گفت: اکنون در نظر داریم این فرهنگ را وارد ساختار خودمان کرده و آن را بومی کنیم. سوالی که در اینجا پیش می‌آید این است که چرا باید به ترویج فرهنگ کتابخوانی تاکید کنیم؟ در پاسخ باید گفت بحث فضای مجازی و رسانه‌های مجازی بحث داغی است و در کوتاه مدت توانسته توجه جامعه ایرانی و به‌ویژه جوانان را جلب کند. از این رو، لازم است روی این پدیده کار کرده و آسیب‌شناسی کنیم تا مسیر جدید فرهنگ لایروبی و فرهنگ به نسل‌های آینده منتقل شود.

وی در ادامه بیان کرد: بخشی از فرهنگ را می‌توان با رسانه‌های نوین انتقال داد اما در کلیت این ماجرا هیچ چیز جای کتاب را نمی‌گیرد. جریان فرهنگ همواره با کتاب منتقل شده است. در کتاب است که خواننده با فاعلیت مطلقی که دارد می‌تواند فرهنگ را بازسازی و درونی کند، در حالی‌که در فضای مجازی مشخص نیست که با انتقال فرهنگ مورد نظر چه چیزهای دیگری هم منتقل می‌شود.

یزدان‌‍‌پور تصریح کرد: طی چندهزارسالی که در حوزه کتاب کار شده نشان داده که کتاب بهترین رسانه برای انتقال فرهنگ است. بنابراین باید از این حوزه محافظت کرده و گره‌های موجود را بگشاییم. پیرو این موضوع، چارچوب اصلی که معاونت امور فرهنگی به آن وارد شده دنبال کردن ترویج فرهنگ کتابخوانی به‌صورت جدی است.

وی ادامه داد: کتاب، فیزیکی دارد که اگر فرض کنیم همه گرفتاری‌های پیرامون آن در حوزه تولید محتوا، توزیع و نشر حذف شود، باید ببینیم آیا مخاطب کتاب را می‌خواند و اگر می‌خواند چه فرآیند ذهنی و اجتماعی در وی رخ می‌دهد؟ باید بررسی کنیم که چه باید کرد تا نسل جدید از بازی رایانه‌ای دست بکشد و کتاب را بگشاید. در هیچ رسانه‌ای نمی‌بینیم که تصویر کاملی ساخته شود به جز کتاب. پس باید کمک کنیم تا کتاب در سطح فردی و اجتماعی بهتر خوانده شود.

جامعه ایرانی تشنه کتاب است

یزدان‌پور تصریح کرد: در سال گذشته بهتر دیدیم که در شرایط کرونا به اهمیت نقش کتاب در جامعه و ترویج فرهنگ بپردازیم. چون حس کردیم با تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها کتاب می‌تواند بار دیگر جای خود را به‌عنوان عنصر اصلی فرهنگ و آموزش بازیابد. از این رو، در روزهای نخست شیوع ویروس کرونا برنامه‌ای تحت عنوان «پویش با کتاب در خانه» اجرا کردیم که استقبال کودکان از این طرح بسیار جالب و معنادار بود و متوجه شدیم جامعه ایرانی تشنه کتاب است و چقدر نیاز است فعالیت‌های حداقلی در این حوزه انجام شود.

وی افزود: مجموعه فعالیت‌هایی که انجام شد قابل فهرست است اما مهمتر این است که این فعالیت‌ها استارت‌آپی است که می‌خواهد جرقه‌ای در جامعه آغاز کند. علاوه بر این، طرح تقدیر از مروجان کتابخوانی که در مدت محدودی با نامه‌نگاری اداری انجام شد با استقبال اجتماعی روبه‌رو شد که اصلا فکرش را نمی‌کردیم. دوره هفتم این رویداد در انتظار اجراست، نه‌تنها ادارات دولتی برنامه‌های مشابهی برگزار می‌کنند، بلکه بخش خصوصی هم به این موضوع ورود پیدا کرده و ظرفیت‌های مهمی وارد این عرصه شده‌اند.

یزدان پور تاکید کرد: همچنین، ۶ دوره «پایتخت کتاب ایران» در راستای تمرکززدایی صورت گرفت که ایده‌ها و ظرفیت‌های بسیاری در این حوزه کشف شد. در این طرح هر شهری که بهترین برنامه را برای تولیت این عنوان ارائه دهد به‌عنوان پایتخت انتخاب خواهد شد. یک بخش ایده برای اجرا و بخش دوم مربوط به ساختاری است که هر شهر تصمیم می‌گیرد همکاری‌هایی داشته باشند تا اهداف محقق شود. ایده‌هایی که بیشترین ساختار سازمانی را توسعه داده باشند، به‌عنوان پایتخت برگزیده شده و تسهیلاتی در سطح ملی برای آنها در نظر گرفته می‌شد تا بتوانند فعالیت‌های بیشتری در این حوزه انجام دهند.

وی افزود: در طرح «عشایر و روستاهای دوستدار کتاب» با محوریت مسئولان روستایی، برنامه‌هایی برای ترویج کتابخوانی در هر روستا تدوین شده و هر سال ۱۰ روستا به‌عنوان روستای دوستدار کتاب انتخاب می‌شوند. البته در هر سال به همه شهرها و روستاهایی که به‌نحوی در این رویداد شرکت کرده‌اند تسهیلاتی اختصاص داده شده و از مزیت‌هایی برخوردار شده‌اند.

یزدان‌پور خاطرنشان کرد: «باشگاه کتابخوانی» هم به بحث جذاب و جالبی تبدیل شده است که در آن اتفاقات جالبی افتاده و هویت‌هایی شکل گرفته که به‌عنوان تسهیل‌گر به ترویج کتابخوانی کمک می‌کنند. کودکی که از طریق مطالعه و خواندن به بیانی دیگر می‌رسد، توانایی و مهارت‌های جدیدی را در بیان کسب می‌کند. از این رو، باشگاه‌ها تبدیل به مرکز تمرین مهارت‌های فردی شده است. باشگاه‌های سالمندی و اقشار خاص در حال شکل‌گیری هستند، همچنین شاهد فعالیت تعداد بسیار زیادی از مروجان کتابخوانی هستیم که در گوشه و کنار ایران فعالیت می‌کنند.

به گفته وی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تعامل با سایر ارگان‌ها و سازمان‌های رسمی کشور و بهره‌گیری از همگرایی اجتماعات و تشکل‌های مردم‌نهاد می‌تواند کارهایی جدی در سطح ملی انجام دهد.

نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران از روز گذشته اول بهمن آغاز به کار کرد.

در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، کتاب ها به صورت رایگان ارسال می شوند و علاقه‌مندان می توانند برای تهیه کتاب از اول تا ششم بهمن ماه به سامانه tehranbookfair.ir مراجعه کنند.
ساعت بازدید و خرید در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران به صورت ۲۴ ساعته است و کتاب های ناشران داخلی با تخفیف ۲۰ درصدی و کتاب های ناشران خارجی با تخفیف ۵۰ درصدی ارائه می شود.

این نمایشگاه تا ششم بهمن ادامه دارد.