کمبود اکسیژن تهدیدی برای آبزیان آب‌های سرزمینی ایران

دریاها و اقیانوس ها پهنه های آبی ارزشمندی هستند که از لحاظ تامین مواد غذایی از اهمیت زیادی برای بشر برخوردارند که به نظر می رسد در چند سال گذشته به علت افزایش فعالیت های انسانی دچار کمبود اکسیژن شده و به مناطق مرده اقیانوسی و دریایی تبدیل شده اند.

دانشمندان می‌گویند وسعت مناطق مرده اقیانوس‌ها که میزان اکسیژن آنها به صفر رسیده از سال ۱۹۵۰ چهار برابر شده و مناطق بسیار کم‌اکسیژن در آبهای ساحلی ۱۰ برابر وسیع تر شده است، بر این اساس کمیسیون بین دولتی اقیانوس شناسی یونسکو گروهی از دانشمندان کشورهای مختلف را گردهم آورد و نتایج این تحقیقات نشان داد که مناطقی در دریای خزر و خلیج فارس با مشکل کمبود اکسیژن مواجهند اما این مشکل در دریای خزر شدیدتر است.

این تحقیق نشان می‌دهد حداقل از میانه قرن بیستم هم در اقیانوس‌های آزاد هم در آبهای ساحلی غلظت اکسیژن آب به طرز فزاینده‌ای رو به کاهش رفته، اکنون وسعت این مناطق به میلیون ها کیلومتر مربع رسیده و مصب رودخانه‌ها و دیگر آبهای ساحلی به شدت تحت تاثیر این کاهش اکسیژن قرار گرفته‌اند.

چندی پیش بهروز ابطحی رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی از حاکم بودن شرایط نامطلوب اکسیژن در دریای عمان خبر داده و گفته بود: ستون آب در دریای عمان از دهانه تنگه هرمز تا آب های عمیق روبروی چابهار در اعماق بیش از ۵۰ متر با کمبود شدید اکسیژن مواجه است، اگر غلظت اکسیژن محلول در آب به مقادیر کمتر از ۲ میلی گرم بر لیتر (حدود ۶۰ میکرومول بر کیلوگرم) کاهش یابد شرایط فقر اکسیژن به وجود می آید، این پدیده به طور طبیعی در اعماق ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ متری برخی مناطق اقیانوسی و نیز محیط های ساحلی آلوده به فاضلاب و کودهای کشاورزی در اثر تجزیه باکتریایی مواد آلی و بقایای اجساد موجودات زنده و مصرف اکسیژن ایجاد می شود.

کارشناسان معتقدند گرم شدن کره زمین و افزایش ورود فاضلاب ها و کودهای شیمیایی حاوی فسفر و نیتروژن معدنی از عوامل اصلی تشدید پدیده کاهش اکسیژن در محیط های دریایی است، این عوامل باعث شده تا حجم و مساحت قابل توجهی از محیط های دریایی جهان به مناطق مرده (dead zone) تبدیل شوند، پژوهش ها نشان می دهد که وسعت و تعداد مناطق مرده دریایی با شرایط زیست محیطی فعلی حاکم بر کره زمین در حال افزایش بوده و اقیانوس ها در حال از دست دادن تنفس خود هستند، از دهه ۱۹۶۰ تاکنون ۴.۵ میلیون کیلومتر مربع بر مساحت مناطق مرده در دریاها و اقیانوس ها اضافه شده است.

در سال ۲۰۱۷ میلادی، یک تیم تحقیقاتی از دانشگاه آنگلیای شرقی در انگلستان با همکاری دانشگاه سلطان قابوس عمان با استفاده از ربات های سی گلایدر (seaglider) به پژوهش در دریای عرب و دریای عمان تا عمق یکهزار متری پرداختند و نتایج تحقیقات آنها نشان داد که این منطقه وسیع ترین و ضخیم ترین منطقه دریایی مرده بر روی زمین محسوب می شود.

محققان معتقدند که امروزه گسترش مناطق مرده دریایی و کاهش اکسیژن محلول در آب دریا که عمدتا تحت تاثیر عوامل انسانی مانند مصرف سوخت های فسیلی و ورود فاضلاب های شهری و کشاورزی به محیط های دریایی تشدید می شود، همراه با سایر استرس های موجود محلی، منطقه ای و جهانی مانند صید بی رویه، تخریب فیزیکی زیستگاه ها، ورود آلاینده ها، اسیدی شدن دریاها و گرمایش جهانی، تهدیدی جدی برای منابع زیستی دریایی محسوب می شوند.

ابوالفضل صالح عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی ‏و علوم جوی دراین باره گفت: در خلیج فارس و دریای خزر کم اکسیژنی مشاهده شده است که به فعالیت های انسانی ناشی از مصرف سوخت های فسیلی و ورود فاضلاب شهری و صنعتی بر می گردد که موجب استرس در آبزیان و بروز مرگ میر در آنها می شود حتی می تواند سبب از بین رفتن یک اکوسیستم شود.

وی افزود: کاهش اکسیژن زمانی اتفاق می افتد که میزان مصرف آن بیشتر از تولید باشد ، به این معنا که زمانی که مواد مغذی و آلی وارد دریا می شود شکوفایی جلبکی را به همراه دارد و تجزیه و تخریب بقایای این جلبک ها به اکسیژن نیاز دارد از این رو اکسیژن موجود در آن بخش کاهش می یابد از سوی دیگر گرمایش جهانی نیز کاهش اکسیژن در آب دریاها و اقیانوس ها را به همراه دارد.

وی اظهار داشت: پیش از انقلاب صنعتی محیط های دریایی همسو با زمین گرم می شدند اما مطالعاتی که در ۱۶۰۰ سایت آبسنگ های مرجانی انجام شد نشان داد که ۷۰ درصد این سایت ها تحت تاثیر گرمایش جهانی قرار گرفته اند و دما در آنها بالا رفته است که این مساله باعث کم شدن اکسیژن در دریاها می شود.

صالح با تاکید بر اینکه در مناطق اکسیژن دار موجودات مشکلی ندارند گفت: معمولا موجودات در لبه مناطق نزدیک به کم اکسیژن تجمع می کنند تا نجات یابند و این مناطق برای صیادان بسیار جذاب است چون می توانند حجم زیادی ماهی صید کنند.

وی ادامه داد: البته برخی موجودات با مناطق کم اکسیژن  سازگاری پیدا می کنند و می توانند بدون حضور رقبای دیگر در آن مناطق زندگی کنند هر چند آنها هم زمانی که اکسیژن خیلی پایین بیاید دچار افت در کیفیت زندگی می شوند، مثلا گونه شانه دار مهاجم در دریای خزر می تواند به راحتی در آبهای کم اکسیژن زندگی کند. 

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی ‏و علوم جوی گفت: نتایج بررسی ها نشان می دهد که در مناطقی از دریای عمان، خلیج فارس و دریای خزر میزان اکسیژن به صفر رسیده است، در این مناطق چرخه های شیمیایی تغییر می کند و گازهای مضر گلخانه ای تولید و وارد جو می شود به طوری که در خزر در بخش جنوبی و میانی در سال های اخیر گازهای زیادی منتشر شده است.

وی با بیان اینکه کاهش اکسیژن می تواند در محیط های دریایی خسارت بار باشد افزود: یکی از صنایعی که می تواند کاهش اکسیژن برای آن خطرناک باشد آبزی پروری در قفس است، کاهش اکسیژن در سال ۲۰۲۰ در فیلیپن باعث شد خسازات زیادی به این صنعت وارد شود و حتی افرادی که از ماهیان این بخش از آب استفاده کردند نیز مسموم شده بودند، همچنین آبسنگ های مرجانی آن بخش هم از بین رفتند.

صالح ادامه داد: البته صنعت پرورش ماهی در قفس نیز خود موجب کاهش اکسیژن در آن بخش از آب می شود چون ورود فضولات ماهیان بر این مساله دامن می زند.

وی تاکید کرد: در واقع کاهش اکسیژن در پهنه های آبی فرایند واضحی است که دارد اتفاق می افتد و پیش بینی ها نشان می دهد این فرایند با روند فعلی فعالیت های انسانی ادامه دارد و حتی در حال تشدید شدن است که این روند با گرم شدن و اسیدی شدن همراه است که باید در صدد حل آن برآییم.

وی در ادامه به اسیدی شدن محیط های دریایی اشاره کرد و گفت: انتشار دی اکسید کربن بر روند اسیدی شدن دریاها تاثیر زیادی دارد که منشاء اصلی آن هم مصرف سوخت های فسیلی است، بررسی ها نشان می دهد ۳۰ درصد کربنی که وارد اتمسفر می شود سر از دریاها و اقیانوس ها در می آورد و باعث می شود اسید کربنیک تولید شود که ورود آن به پهنه های آبی باعث اسیدی تر شدن آب دریا می شود.

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی ‏و علوم جوی افزود: مطالعات نشان می دهد که قبل از انقلاب صنعتی تاکنون و همچنین در آینده روند کاهشی در مقدار ph آب خواهیم داشت که این روند محیط آبی را اسیدی تر می کند، البته اکنون ph قلیایی است اما نسبت به گذشته اسیدی تر شده است، در واقع اسیدی شدن دریاها اتفاقی است که در حال رخ دادن است و در ادامه هم با آن مواجه خواهیم بود.

وی اظهار داشت: دانشمندان آثار اسیدی شدن دریاها و اقیانوس ها و آثار آن بر روی موجودات دریایی را بررسی کردند که نتایج نشان داد بر روی فتوسنتز و سرعت رشد موجودات تاثیر منفی و نسبتا بزرگی دارد که قطعا به مرور بر روی گستره بیشتری از آبزیان تاثیر خواهد گذاشت

صالح درباره کم اکسیژنی در خلیج فارس گفت: خلیج فارس یک محیط نیمه بسته است که از نظر دما، شوری و عمق کم شرایط خاصی دارد، در دهه های اخیر هم جمعیت کشورهای حاشیه خلیج فارس زیاد شده  که این مساله موجب افزایش ورود فاضلاب به پهنه آبی خلیج فارس شده است چون ورود فاضلاب عامل اصلی بروز کم اکسیژنی است، گشت هایی که راپمی در سال های ۱۹۹۳ و ۱۹۹۴ میلادی انجام شد نشان داد که در بخش های مرکزی آبهای ایران در عمق بیش از ۷۰ متری کم اکسیژنی مشاهده شد.

وی ادامه داد: همچنین نتایج تحقیقاتی که در سال ۲۰۱۵ در قطر انجام شد نشان داد که در آبهای این کشور در تابستان پدیده کم اکسیژنی مشاهده شده اما در زمستان آب همان منطقه کاملا اکسیژن دار بوده است ، البته در سال ۲۰۱۸ هم کم اکسیژنی مشاهده شد و در همان منطقه مرگ و میر ماهیان را به همراه داشت.

وی اظهارداشت: با توجه به اهمیت موضوع از سال ۱۳۹۶ پایش کلان خلیج فارس و دریای عمان در پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی آغاز شد و یکی از موضوعاتی که قرار بود از آغاز پایش به آن پرداخته شود مساله کم اکسیژنی در خلیج فارس و دریای عمان بود، در این راستا از اروند رود تا کوه مبارک در شرق تنگه هرمز در فصل های بهار، تابستان و پاییز مورد بررسی قرار گرفت که مشخص شد در تابستان آبهای سطحی به شدت گرم و آبهای عمقی خنک است در نتیجه کم اگسیژنی زیاد بود، در پاییز کمتر و در بهار حد واسط بین تابستان و پاییز بود، البته در تنگه هرمز کم اکسیژنی شدید مشاهده شده بود، نتایج تحقیقات در سال های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ نشان داد که هر سال در پاییز در خلیج فارس با کم اکسیژنی مواجه هستیم، همچنین کوه مبارک تا جزیره سیریک منطقه کم اکسیژنی تابستانه است بعد از آن منطقه بندر بوشهر و بندر سیراف پتانسیبل کم اکسیژنی دارند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی ‏و علوم جوی ادامه داد: در این راستا کم اکسیژنی خلیج فارس، دریای عمان و بخش جنوبی دریای خزر با هم مقایسه شد که نشان داد در دریای عمان منطقه کم اکسیژنی ضخامتی حدود هزار متر دارد و معمولا همیشه کم اکسیژن است، در دریای خزر هم با میزان اکسیژن صفر در نزدیک بستر مواجه هستیم، از سال ۲۰۱۶ اکسیژن در لایه های ضخیم خزر به صفر رسیده است، همچنین تولید گاز سمی در اعماق خزر ثبت شده و تخمین زده می شود برخی مناطق درگیر کم اکسیژنی دائمی شوند از این رو خلیج فارس کم اکسیژنی فصلی و دریای عمان و خزر کم اکسیژنی دائمی دارند.

وی گفت: توجه به وقوع فصلی کم اکسیژنی در بخش قابل توجهی از  خلیج فارس ( حدود ۲۰ درصد مساحت بستر) پژوهش بر روی دلایل بروز آن و احتمال فشار آب های کم اکسیژن در خلیج فارس به مناطق کم عمق ساحلی، اثرات آن بر موجودات زنده دریایی، منابع شیلاتی و زیستگاه های حساس دریایی و وضعیت آینده ان ضروری است و مطالعات جدی باید انجام شود.

صالح افزود: آبهای خلیج فارس در مجموع نسبت به دریای خزر گرم تر است از این رو میزان اکسیژن آن هم نسبت به خزر کمتر است، با این حساب دریای خزر در سطح اکسیژن بیشتری دارد و در عمق ۳۵۰ متر به پایین میزان اکسیژن آن کمتر می شود و نزدیک به بستر به صفر می رسد اما وضعیت خلیج فارس نسبت به بستر در نیمی از سال بهتر از خزر است.

وی ادامه داد: بر اساس مطالعات انجام شده مشخص شد که در نیمه گرم سال یعنی اواخر تابستان تا اواخر پاییز بستر خلیج فارس در اعماق بالای ۵۰ متر کم اکسیژنی دارد اما روبروی بندر بوشهر در عمق بیشتر از ۵۰ متر و یک منطقه هم نزدیک به بندر سیراب در عمق ۷۰ متری پتانسیل بالایی برای کم اکسیژن شدن دارد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی ‏و علوم جوی اظهار داشت: البته در خلیج فارس وضعیت زیاد بد نیست و تا آخر قرن هم مشکل زیادی نخواهیم داشت اما این دلیل نمی شود که بدون توجه به محیط های آبی فاضلاب وارد دریاها کنیم.

وی تاکید کرد: البته تا زمانی که چین و آمریکا به میزان زیادی سوخت فسیلی مصرف می کنند بحث اسیدی شدن دریاها ادامه دارد، در خصوص اکسیژن نیز به شدت متاثر هستیم و اگر ورود فاضلاب به محیط کم عمقی مانند خلیج فارس را کنترل نکنیم، خسارت زیادی به آبزیان وارد خواهد شد. 

وی افزود: از نظر روند اسیدی شدن تاکنون هم سو و هم مقدار با سایر مناطق دریایی و اقیانوسی تغییراتی در خلیج فارس نیز رخ داده است و تا انتهای قرن حاضر هم محیط دریایی خلیج فارس در سطح ، هنوز فاصله زیادی با شرایط خوردگی کانی های کربناتی دارد ، هر چند کاهش کیفیت آب در این موضوع قطعی است که کاهش نرخ کلسیفیکاسین را به دتبال خواهد داشت.

صالح درباره نحوه مدیریت و راهبردهای سیاست گذاری در موضوع کاهش اکسیژن محیط های دریایی گفت: اقدامات مبتنی بر اکوسیستم برای بازسازی و محافظت از محیط زیست، سازگاری برای احیا و محافظت از موجودات دریایی و شیلاتی و ایجاد برنامه های پایشی و استمرار آنها برای تعیین وضعیت کیفیت آب و منابع زیستی برخی از اقداماتی است که می توان در این راه انجام داد.

وی اظهارداشت: همچنین شبکه پایشی آبهای خلیج فارس و دریای عمان به مدت یک سال است راه اندازی شده و نمونه برداری ها به صورت منظم انجام می شود و قرار است برای همیشه انجام شود تا از بتوانیم از داده ها و اطلاعات این پایش در بلند مدت استفاده کنیم.

9014