پژوهشگر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: با استناد به اسناد و تصاویر آرشیو آستان قدس رضوی و منابع تاریخی، نمای طلای گنبد حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) را شاه تهماسب اول صفوی ساخت و دو تن از جانشینان وی، شاه عباس اول و شاه سلیمان آن را تعمیر و کتیبه‌هایی به آن افزودند و علاوه بر آن، دو بار دیگر در سال ۱۲۹۰ و ۱۳۵۹ شمسی این نما تعمیر و مرمت شد.
بهزاد نعمتی افزود: در حال حاضر بقعۀ مطهر حضرت امام رضا (ع) به عنوان هستۀ اصلی حرم مطهر رضوی، یک گنبدخانۀ رفیع است و بنایی چهارطاقی می‌باشد که بر فراز آن یک گنبد دو پوستۀ گسسته، با ساقه بلند قرار دارد. ارتفاع آن از کف حرم تا انتهای پوشش درونی ۱۸ متر و از کف حرم تا انتهای پوشش بیرونی ۳۱ متر می‌باشد و دور گنبد در سطح خارج ۴۲ متر و ارتفاع از اول طلاکاری تا نوک گنبد ۱۶ متر است.
وی ادامه داد: کتاب‌های تاریخی دورۀ صفوی به طلاکاری گنبد اشاره دارند که این اشارات بسیار مفید ولی به ویژه دربارۀ طلاکاری دورۀ تهماسب بسیار پر ابهام هستند. در جریان به توپ بستن گنبد حرم مطهر رضوی توسط روس‌ها، در بارۀ تخریب گنبد مطالب مفصلی در منابع مرتبط هست اما دربارۀ تعمیرات آن، اشارات محدود است. دربارۀ آخرین طلاکاری در دورۀ معاصر نیز گزارش بسیار مختصری در یکی دو کتاب چاپ روابط عمومی آستان قدس به چشم می‌خورد.
این کارشناس ارشد ایران شناسی گفت: گرچه از حدود سال ۱۰۰۰ قمری و اوایل دورۀ شاه عباس اول به بعد، شماری از مکاتبات اداری و اسناد حرم مطهر رضوی در مرکز اسناد کتابخانۀ آستان قدس وجود دارد اما این اسناد کامل نیست و دربارۀ موضوع طلاکاری و تعمیرات دورۀ شاه عباس چیزی در آنها یافت نمی‌شود ولی برخلاف آن، دربارۀ تعمیرات دورۀ معاصر، مکاتبات، صورت‌جلسه‌ها و اسناد مختلف وجود دارد که نحوه و زمان بازسازی را تا حدّ زیاد روشن می‌سازد.
وی افزود: تصاویر تاریخی موجود در آرشیو مرکز اسناد کتابخانۀ آستان قدس رضوی هم روشن کنندۀ برخی نکات مهم در این باره است که وضعیت نما و آسیب‌های آن بعد از به توپ بستن و همچنین در سال‌های پیش از آخرین بازسازی در این تصاویر به خوبی منعکس است و علاوه بر آن، از مراحل نوسازی دورۀ معاصر نیز عکس‌های خوبی در این مجموعه وجود دارد.
طلاکاری گنبد
نعمتی ادامه داد: شاه تهماسب اول دومین پادشاه صفوی، برای اولین بار گنبد مطهر رضوی را طلا کاری کرد. پیش از آن و مطابق گزارش صدرالدین سلطان ابراهیم امینی مورخ دورۀ صفوی نمای گنبد مطهر با کاشی سبز رنگ پوشیده شده بود که این اشاره به نوع و رنگِ نما بسیار مغتنم و تنها خبری است که منابع موجود، در این باره داده‌اند.
وی گفت: شاه تهماسب در شرق کشور مشکل بزرگ و کهنه‌ای داشت و آن، دست درازی و غارت‌های پی درپی قوم ازبک بود زیرا آنها به مرزها و سرزمین‌های شرقی صفویان، از جمله هرات و مشهد یورش می‌بردند که او توانست در ابتدای سال ۹۳۵ قمری و در پنجمین سال حکومت، در حالی که هنوز ۱۶ بهار از عمرش نگذشته بود، عبیدالله خان ازبک را در جام شکست داده و این قوم مزاحم را از خراسان فراری دهد.
این پژوهشگر افزود: شاه تهماسب که پیش از جمع کردن لشکر پریشان و هجوم نهایی بر مهاجمان، به مشهد رفته و در حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) از آن حضرت استشفاع نموده بود، پس از پیروزی بر سپاه ازبک به مشهد بازگشت و تصمیم گرفت گنبد مطهر حرم مطهر رضوی و گلدستۀ کنار آن را از طلا بپوشاند.
وی ادامه داد: احتمال دارد نذر طلاکاری گنبد مدتی بعد از این سال، حتی شاید بعد از سال ۹۴۲ قمری ادا شده باشد که چنین چیزی با توجه به ناامنی‌ها و غارت‌های مکرر شهر در سال‌های بعد از ۹۳۵ قمری دور از ذهن نیست.
نعمتی گفت: برخی نیز طلاکاری گنبد را مربوط به سال ۹۴۰ قمری می‌دانند که به تاریخ کتیبۀ طلای مورخ ۹۳۹ قمری در دارالسیاده نزدیک می‌باشد.
وی افزود: طلاکاری گنبد هم از جهت استفاده از پوشش فلزی بر روی آن و هم استفاده از جنس و رنگ طلایی، یک نوآوری و ابداع خلاقانه بود که تا آن زمان، در دنیای اسلام نظیر نداشت. این نما به صورت خشت‌های مسی روکش شده با ورقه‌های نازک طلا اجرا می‌شد و بعد از آن ایوان طلای نادری و ایوان طلای ناصری به همین شیوه اجرا شد.
این کارشناس ارشد ایران شناسی ادامه داد: این نماسازی با توجه به جایگاه طلا در باورها به عنوان نماد جاودانگی و نیز با عنایت به جایگاه رنگ زرد طلایی در باورهای عرفانی، می‌تواند به عنوان یک عمل آئینی و سمبلیک بررسی شود.
اولین تعمیر و اولین کتیبه
وی گفت: شاه عباس اوّل مشهورترین و مقتدرترین سلطان صفوی که در سال ۹۹۶ قمری در قزوین به تخت سلطنت نشست پیشتر نذر کرده بود که اگر بتواند مشهد را از ازبکان پس بگیرد، پیاده به پابوس حضرت امام رضا (ع) بشتابد. سه سال بعد از پس گرفتن مشهد و با مساعد شدن اوضاع، او این وعده را عملی کرد و سفر پیاده‌اش را از پایتخت تازه‌اش، اصفهان آغاز کرد و با همراهانش به سوی مشهد رهسپار گشت و با ورود به این شهر دستور بازسازی و تعمیرات مهم در مشهد و حرم مطهر رضوی را صادر کرد و خود نیز سه ماه زمستان را در شهر ماند.
نعمتی افزود: یکی از کارهای شاه عباس در مرتب کردن و بازسازی چهرۀ شهر و حرم مطهر حضرت امام رضا (ع)، تعمیر مهم‌ترین نماد و جلوۀ بیرونی آن یعنی گنبد طلا بود که در کتیبۀ دور گنبد ذکر شده است.
دومین تعمیر و دومین کتیبه
وی ادامه داد: ۶ دهه بعد از تعمیرات دورۀ شاه عباس، در سال ۱۰۸۴ قمری زلزلۀ مهیبی مشهد را لرزاند و خسارات بسیار به شهر و حرم مطهر رضوی وارد کرد از جمله گنبد حرم مطهر شکست برداشت که تا دو سال بعد، خرابی گنبد که اهمیت بیشتری داشت، رفع شد و کتیبه‌های چهارگانۀ پایین ساقۀ گنبد راوی این تعمیرات است.
این کارشناس گفت: شاه سلیمان صفوی به شیوه جدّش تصمیم گرفت کار تعمیرات زمان خود را در یک کتیبۀ جدید، بر نمای گنبد مطهر ثبت کند، بدین ترتیب در زیر کتیبۀ دور گنبد، چهار کتیبه در چهار قاب ترنج بازوبندی بزرگ افزوده شد که این کتیبه‌ها را به شیوۀ کتیبۀ قبلی بر ورقه‌های مسیِ روکش شده با طلا، قطّاعی و نصب کردند.
به توپ بستن حرم و سومین تعمیر
نعمتی افزود: در سال ۱۳۳۰ قمری قزاق‌های روسی حامی محمدعلی شاه که بر ضد مشروطه خواهان موضع داشتند، به عنوان بخشی از واحدهای نظامی روسیه وارد شمال ایران از جمله مشهد شدند که در پی درگیری با دسته‌های مختلف مردم که در حرم مطهر رضوی تجمع داشتند، این مکان را به توپ بستند و به مردم حمله کردند که خسارات فراوان به حرم مطهر رضوی از جمله گنبد، رواق‌های اطراف آن و مسجد گوهرشاد وارد شد.
وی ادامه داد: هجده نقطه گنبد سوراخ شده و گلوله‌های توپ میان دو پوش گنبد افتاده و همچنین بسیاری از خشت‌های طلاکاری شده را خراب کرده بود.
پژوهشگر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی با بیان اینکه چند ماه بعد از این واقعه تعمیر گنبد مطهر آغاز شد گفت: خراسانی از وجود داربست چوبی اطراف گنبد و تعمیر آن اشاره دارد اما تعمیر قسمت‌های دیگر صحن چند سال طول کشید که مرتضی قلی خان طباطبایی نایب التولیۀ وقت به حمایت مالی حسین میرزا نیرالدوله والی خراسان، حاج قائم مقام التولیه سرسلسلۀ سادات رضوی و مردم، کار تعمیر را انجام داد.
وی افزود: وضعیت آستان قدس و کشور در این زمان بدتر از آن بود که امکان نوسازی کلّی نمای گنبد وجود داشته باشد. در کتیبۀ سنگی مربوط به اقدامات نیرالدوله که به صورت مخدوش و ناقص در فضای باز مقابل بنای هارونیۀ توس در معرض دید گذاشته شده به عنوان اولین اقدام مهم او آمده است که "مجدّداً گنبد مطهر را تذهیب نمود".
نعمتی ادامه داد: با توجه به وجود کتیبه‌های دیگری از وی در غرفه‌های صحن انقلاب، که مربوط به حدود سال ۱۳۳۰ قمری به بعد است، باید منظور از تذهیب گنبد، همان تعمیرات نما بعد از به توپ بستن حرم توسط روس‌ها باشد.
وی گفت: عبارت کتیبه در بارۀ تعمیرات گنبد اغراق آمیز به نظر می‌رسد و منظور از تجدید تذهیب گنبد، تعمیر و تعویض خشت‌های سوراخ شده، باید باشد زیرا آثار گلوله‌ها تا هنگام طلاکاری سال ۱۳۵۷ شمسی در برخی قسمت‌ها وجود داشته است.
چهارمین و آخرین تعمیر
این پژوهشگر افزود: تصاویر گنبد مربوط به دهۀ بیست شمسی به بعد، فرسودگی و شکاف میان خشت‌های نمای گنبد را نشان می‌دهد. ظاهراً در اوایل دهۀ پنجاه شمسی تصمیم گرفته شد نمای ایوان طلای صحن انقلاب (صحن عتیق)، گنبد و گل دستۀ طلای کنار آن، به کلی نوسازی گردد.
وی ادامه داد: سندی مربوط به خرداد سال ۱۳۵۵ شمسی در این باره، از مکاتبه میان دربارِ پهلوی دوم و نایب التولیۀ وقت آستان قدس رضوی حکایت دارد که این سند به آستان قدس رضوی اجازه می‌دهد برای آب طلاکاری ایوان‌های طلا و گنبد حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) از وجود کارشناسان و کارگران ماهر پاکستانی استفاده کند.
نعمتی با بیان اینکه فراهم کردن مقدمات این کار مهم دو سال طول کشید و پس از تعمیر ایوان طلا، سرانجام در خرداد ۱۳۵۷ تعمیر و بازسازی گنبد آغاز گردید، گفت: چون کار زرگران پاکستانی در طلاکاری ایوان موفق نبود، حسین پرورش از طلاکاران اصفهانی کار طلاکاری ایوان را تمام کرد و پیمان‌کاری طلای گنبد را به اتفاق جعفر نوروزخان، آبکار تهرانی عهده‌دار گشت.
وی با بیان اینکه جدا از آب کاری، کار تعمیر، زیرسازی و نصب نما توسط استادکاران آستان قدس رضوی و به سرپرستی محمدصادق رأفتی (حامد مقدم) معمار آستان قدس رضوی صورت گرفت، افزود: گرچه کارگاه طلاکاری حرم مطهر در کار آب کاری نیز همکاری مؤثر و نظارت کامل داشت، به دلیل عملکرد موفق این کارگاه، کار تجدید نمای گلدسته‌های طلا نیز توسط زرگران آستان قدس رضوی انجام شد.
این کارشناس ارشد ایران شناسی با بیان اینکه خرابی طلاکاری مربوط به اجرای ناقص مراحل آب کاری و صیقلی نکردن خشت‌ها بعد از آب طلا بود، ادامه داد: کار با آهنگ کندی ادامه یافت تا اینکه انقلاب اسلامی پیروز شد و دگرگونی اساسی در ادارۀ آستان قدس رضوی روی داد و نصب خشت‌ها که تا بهمن ماه ادامه داشت متوقف و دوباره با استقرار حکومت اسلامی و تغییر مدیریت، در تیرماه ۱۳۵۸ آغاز شد.
وی گفت: اتمام رسمی کار نماسازی گنبد در خرداد ۱۳۵۹ بود و براساس صورتجلسۀ رسمی اتمام کار هفت هزار و ۷۴۰ عدد خشت در نوسازی گنبد به کار رفت که هفت هزار و ۱۹۳ عدد آن جدید بوده است.
نعمتی افزود: ۱۶ هزار و ۸۰۸ کیلو گرم وزن خشت‌های مسی و ۲۲۲ کیلو گرم مقدار طلای تیزابی با بالاترین عیار جذب شده روی ورقه‌های مسی بود و ضخامت روکش طلا شانزده هزارم میلی‌متر، یعنی چهار برابر ضخامت روکش قبلی است که به طریقۀ الکترولیت اجرا و در سطح ۷۰۰ متر مربع نصب شد.
وی ادامه داد: با نوسازی خشت‌ها و طلاکاری، جلوۀ طلایی گنبد درخشنده‌تر و نما یکدست شد و اضافه کردن یک لایه نازک از بتن روی آجرهای گنبد، بهتر شدن زیرکار اجرای دقیق‌تر نما را به ارمغان آورد.
پژوهشگر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی گفت: آخرین تعمیر نمای گنبد یک روند زمان بر و پیچیده از مرمت و بازسازی بود که تجربیات تازه ای را به همراه داشت. تجربیاتی که اعتماد به نفس لازم را برای تعمیرات و طلاکاری های جدید در فضاهای حرم مطهر رضوی فراهم کرد و کیفیت و پایداری کار طلاکاری در حرم مطهر آن حضرت را ارتقا داد.
نظر شما